że Pan Bóg nawet rabinów na ziemi zapytywać każe, jeżeli w niebie jakieś wątpliwe powstaje pytanie w sprawie zakonu.
A.
Główne zasady.
Ortodoksya i reforma.
Wielki ruch umysłowy opanował od lat kilku żydowstwo na Zachodzie. Podczas, gdy żydzi na Wschodzie, z wyjątkiem niewielu sekciarzy (tak zwanych Karaitów) po dawnemu w większej części na Talmud jak i na Biblię przysięgają, rozlega się tu w Europie od czasu do czasu pomiędzy synami Jakuba głos do postępu pod względem religijnym. Wszyscy chcieliby się zwać ortodoksami, ale starzy ortodoksi widzą w postępowcach tylko złych reformatorów. Barwa postępowców jest różnego rodzaju. Jedni „czynią Talmud odpowiedzialnym za wszelkie dolegliwości, których żydzi dawniej doznawali: ci mówią: Talmud był wszystkiem, on musi stać się niczem *).“ Wołają oni do starowierców : „Wasze zwyczaje już się przeżyły, one przeszkadzają żydom w pozyskaniu dobrej opinii u obcych a),“ i „system stary, który błędy Talmudu chce utrzymać;, wstrzymuje przyszłość żydowstwa i musi być uchylonym 3).“
Idą oni jeszcze dalej i oświadczają, że „przyjęcie trzech dogmatów — jednego Boga, jego nieśmiertelności i nieśmiertelność duszy — wystarcza, aby być Izraelitą *).“ Dodają dalej : „Każdy z nas jest najwyższym sędzią w rzeczach wiary 5)“ i wzywają „Żydów, Chrześcijan i Turków, aby porzucili zewnętrzne formy wyznania swego, a połączyli się pod godłem wyznania jednego Boga i ogólnej miłości braterskiej *)“ Tamci drudzy zachowują się wyczekująco. Nie nazywają oni już więcej Talmudyzmu boskim, ale poszanowania
’) Archives israélites 12, 242; 1857. — J) Ib. 10, 48.— *) Ib. 12, 533; 1868. — *) Ib. 3, 118 Ł — s) Ib. 15, 677; 1867 — *) Ib. 14, 628 f. 1866.
godnym; Talmud nie jest dla nich więcej „prawem” żydów, ale „księgą cenną dla żydów" i starają się oczyścić go z wszelkiej skazy przed światem *), chociaż w dziełach ściśle naukowych przyznają, że on „wzniosłe i pospolite rzeczy żydowstwa i pogaństwo obok siebie zawiera, oraz niektóre nieprzyjemne żądania i ustanowienia przeciw innym narodom i wyznawcom wiary 2)“ ; nie zaprzeczają oni wyraźnie właściwego znamienia objawienia biblii i oznaczają „ogólną miłość bliźniego" jako „ideę żydowską 3).“ Obie zasady nie mogą się utrzymać, druga jest połowiczną i dojdzie pierwej lub później do pierwszej, którą w sobie mieści, siłą konsekwencyi. Obie pochodzą z jednego źródła, i do obydwóch odzywa się przeto głos jednego ortodoksy w Univers israélite: „Mojżesz i Talmud nie są już więcej według gustu waszego *);“ „żydowstwo nie jest u was więcej religią, ale tylko staroświecką martwą rzeczą ; stoicie na gruncie pogaństwa, zamiast trzymać straż nad Jerozolimą 5).“
Żydzi ortodoksi uznali słusznie, że żywa boska zwierzchność potrzebną jest dla sumienia; że raz dane objawienie wymaga nieomylnego nauczycielstwa, które by we wszystkich generacyach trwało wiecznie, aby badało i wykładało prawdziwe znaczenie słowa Bożego i jego ciągłe odpowiednie zastosowanie w rozlicznych stosunkach życia zmiennego przeciw osobistemu zapatrywaniu indywidualnemu, namiętnościami i uprzedzeniami zagrożonemu. Jako stróżów wiary otrzymała stara synagoga prócz zwyczajnego nauczycielstwa całego kapłaństwa nadzwyczajną drogą i proroków, a arcykapłan posiadał osobiście władzę w rzeczach dotyczących ogólnego
*) P. Kroner w „W Merkur“ Nr. 128 i 130 z. r. i jego odpowiedź na mego „Talmudzistg." Pewien Rabbi, który publicznie Talmud T, całego gardła jako księgę miłości bliźniego chwali, udzielił mi przez jednego z moich kolegów, iż on uważa to za niegrzeczność, iż ja ludziom ten stan rzeczy nie dający się wprawdzie zaprzeczyć, tak obnażony ogłaszam. — *) Gratz Geschichte der Juden 4, 410. — *) Kroner II. cc. i jedna mowa jego, Mr. w Coppenra. 1871. — *) 12, 563 ; 1866.— ‘) Ib. 638 f.
dobra teokracyi, przez Urim i Tummim wolę Najwyższego wykładać nieomylnie. Synagoga (zakon żydowski) po Chrystusie zachowała zasadę żywej zwierzchności; ale rozszerzyła takową na osobę każdego pojedynczego z swych nauczycieli zarówno i zapuściła się tak daleko, że nawet zwykłe świeckie mowy i wszelkie nawet najbardziej sprzeczne zdania tychże uznawała jako słowo Boże i jako nieomylnie prawdziwe. Duszą takiej niepojętej nauki była pycha bez granic, i jak się zwykle dzieje, że z pychę napiętnowaną największy upadek moralny w teoryi i praktyce wspólnie chodzą, więc i rabinizm rozwinął taką o moralności naukę, która tylko w moralności upadłego pogaństwa ma swoją rówienniczkę; jest ona systematycznie połączoną całością, w której kłamstwo i oszustwo, kradzież, morderstwo i cudzołóstwo jako ściśle z sobą złączone okazują się członki. Faryzeusze są rodzicielami tego przerażenie wzbudzającego dziecka; i pojmujemy potem tak okropną nazwę tych ludzi jako płód padalców, syczących żmij i dzieci szatana, którą im nadał Zbawiciel; jak znowu nie można pojąć, jak może zapoznawać żyd myślący, że żydzi odrzucając Chrystusa, prawdę odrzucili samą. To są wnioski, które się z natury rzeczy nasuwają, rozpatrując pisma żydowskich mędrców otworem przed nami leżące,— i przyznajemy, że żyd dochodzi do zaparcia w ogóle objawienia nawet starego testamentu, do nieszczęścia racyonalizmu (tak zwanej wiary rozsądku), jeżeli go prąd, który obecnie naród jego ogarnął, nie pcha do prawdziwego kościoła Nazarejczyka.
Stosunki te już same przez się usprawiedliwiają, aby przez wykazanie błędów żydowskiego rabinizmu przemówić do sumienia uczciwie myślącego. Jeżeli żyd reformator zarzuci, że rabinizmu nie uważa za dzieło boskie, to mu odpowiemy: w synagodze chcesz przecież szukać zbawienia twej duszy; ale po owocach poznaje się drzewo, musisz więc przyznać z waszemi ortodoksami (starowiercami), że synagoga — ponieważ w łonie swojem mieściła i wychowała, wypielęgnowała takie potwory piekielne — tak mało zabezpieczyć może zbawienie twej duszy, jak ten mędrzec, który najprzód czcił Herkulesa, a potem bałwany — nie znalazłszy Przedwiecznego, w ogień rzucił z temi słowy: Teraz Herkulesie wykonaj twoje trzynaste dzieło i pomóż mi gotować moją rzepę! Albowiem oboje, tak mędrzec przez swoją cześć dla bałwanów jak i synagoga przez swe pogańskie doktryny (mędrkowania) okazali się jako omylne, błędom oddane zwierzchnictwa, a więc jako niezdolne, wszędzie i zawsze, jak tego sumienie wymaga, nieskalaną i czystą podawać prawdę. A uważając się ciągle jak przedtem za najwyższych w rzeczach wiary sędziów, nie przedsiębiorą oni nic innego, jak tylko bożyszcze swoje w ogień wrzucone znowu pod nowem wskrzeszać imieniem. Nowe to imię zwie się ludzkością, a istotą wewnętrzną imienia tego jest cała nędzota rodu ludzkiego, t. j. człowieczeństwa sobie samemu wystarczającego, siebie samego ubóstwiającego i przeto w niewolę błędu i grzechu zaprzedanego. Po-wtóre musisz uznać, że synagoga właśnie przez pogardę Nazarejczyka w błędy popadła, gdyż istotnie odtąd wydała ona naukę bluźnierstwa wiary i obyczajów, która w ich zawiera się książkach. — Dalej uważaj kochany czytelniku, że żyd- reformatr mówi wprawdzie, iż Talmud nie jest żadnem dla niego prawem, ale jeżeli się nadarza sposobność, wyraźnie znowu na tę księgę jako na prawo przysięga i nawet nad biblię przenosi. Wspomniany bowiem już dziennik francuskich żydów-reformatorów oświadcza dosłownie: ,,Co się tyczy Talmudu, to uznajemy bezwzględną jego wyższość nad księgą Mojżesza *),“ a Dr Kroner wpada tak samo w tę starą naukę, że Talmud stoi po nad biblią, gdyż on powtórnie uznaje to całkiem za słuszne, co Talmud w krzyczącej sprzeczności z biblią ustanawia. Sądzi on przecież, — ponieważ Talmud to mówi — że obrabowanie nie żyda przez żyda, zbezczeszczenie goj czyli nie żydówki przez żyda, przed sądem żydowskim słusznie uważa się za niekarygodne i w tym wypadku twierdzi on jeszcze z góry o żydach, iż z tego widać, jak oni zachowują biblię przez Talmud !
') Arch, isr. 25, 150; 1864.
Zaprawdę, jest to piękne zachowanie, którem pojęcie bliźniego (które wobec Boga, a przeto pod każdym względem także i wobec prawa Mojżeszowego, od Boga wydanego każdemu człowiekowi, naprzeciw każdemu z swych bliźnich przysłużą), kiedy sąd musiałby żydowi dla goja sięgnąć do kieszeni lub nawet na życie jego nastawać, — nagle tylko na żydach wobec żydów się ogranicza *). Spożywa tu zarazem rzeczywisty dowód, że jest potrzebą konieczną. nieomylna boska nauka dla ludzi, aby myśl biblii co do nauki wiary i moralności objaśniać dokładnie, uchronić przed fałszowaniem ; byłoby też bez tego także dziwacznie, gdyby dzieło ludzkie strzec miało dzieła Bożego (pisma św.)
2.
Talmud.
Dzisiejsza synagoga 2) jest rodzoną córą szkoły faryzeuszów, prawowitą dziedziczką wszystkich tych nauk, które faryzeuszowie za życia Zbawiciela lub wkrótce po jego śmierci rozszerzali pomiędzy żydami. Aby nauki te zachować od zniszczenia, ułożył w z. 450 po nar. Chrystusa 3) pewien rabin imieniem Judasz książkę, którą nazwano „Miszną," co znaczy „powtórzony czyli drugi zakon" (prawo), ponieważ zakon pierwszy czyli zakon objęty 5 księgami Mojżesza powtarza się tutaj pewnym sposobem; Miszny bowiem zadaniem, trudne ustępy pierwszego zakonu w właściwem znaczeniu wyjaśnić, i mniemane próżnie wypełnić *).
W następnych stuleciach pomnażały szkoły żydowskie w Palestynie i Babilonie Misznę różnemi objaśnieniami. Te objaśnienia Miszny zowią „Gemara“ i razem z Miszną, a niekiedy i bez tej ostatniej — „Talmudem," t. j. księgą nauki
') Porównaj dodatek do 2 wydania 1. 33, 60—38 i Kronera odpo¬wiedź 2, 40 f. — *) U żydów to, co u nas kościół Boży, bożnica, szkoła religii żydowskiej. — J) Griltz mniema 189, ale rzecz niepewna), patrz G. Geschichte der Juden 4, 413 ff. — •) Uczy więc, jak żydzi rozumieć mają 5 ksiąg Mojżesza.
żydowskiej wiary i obyczajów Ukończone w Palestynie w r. 230 po narodzeniu Chrystusa objaśnienia obejmujące jednę księgę (foliał) stanowią „Talmud Jerozolimski“ ; Gemara zaś babilońska także z Miszną lub bez tej „Talmudem babilońskim “ zwana, ukończoną została w roku 500 po narodzeniu Chrystusa i obejmuje 14 ksiąg czyli foliałów. Talmud babiloński najbardziej zajmuje żydów; tę księgę rozumieć też zawsze należy pod tem mianem, jeżeli nie ma wyraźnej mowy o Talmudzie jerozolimskim. — Wziąwszy do rąk Talmud wydany w przeciągu ostatnich dwóch stuleci, zadziwia się każdy, że znajduje mnóstwo kartek, na których całe ustępy są wyrzucone albo kółkiem wypełnione. W wydaniach starych, jak n. p. w Wenecyi z r. 1520 i Amsterdamie z r. 1600, które to wydania do mej pracy użyłem 1), znajdują się w ustępach obelgi na Chrystusa, Maryę i Apostołów; — tam znajdują się także i wyjaśnienia, że pod nie żydami osobliwie chrześcijan rozumieć należy, gdzie Talmud np. o gojach i o „odszczepieńcach“ itp. mówi. Gdy się chrześcijanie o tem dowiedzieli i swoje nieukontentowanie głośno wyjawiali, rozkazał synod żydowski w Polsce w r. 1631 3), w przyszłości wypełniać podobne miejsca próżną, białą przestrzenią albo kółkiem, a rzeczy takie, n. p. że chrześcijanie są bardzo występni, i że nie potrzeba dla nich wykonywać sprawiedliwości i miłości bliźniego, tylko ustnie uczyć w szkole. Hartwig Radowski naznacza jako doświadczenie do dziś dnia sięgające, że „na 100 żydów rzadko który widział Talmud, ale zgubne zasady Talmudu rozszerzali znający je żydzi jako przepisy boskie między swoimi współwyznawcami, którzy w nie chętnie wierzyli i bardzo często czynnie wypełniali 1).
') Te absolutnie zupełne wydania nazywamy pokrótce Talmudem starym, nowy Talmud, wydanie amsterdamskie z r. 1644 ff., jako też nowsze wydania jak ujrzymy, porównałem przy ważnych ustępach. Sposób powoływania jest ten sam we wszystkich wydaniach, ponieważ wszystkie, nawet wydania ćwiartkowe i w oktawach, co do kartek i stron z sobą się zgadzają,. Co wyraźnie nie oznaczam Wenecją lub Amsterdamem, znajduje się tak w nowym jak i starym Talmudzie. — Sobór rabinów. — 3) Porównaj zbiór aktów synodu, Des Mousseaux, le Juif etc» Paris 1869, etr. 100.
3.
Talmud uchodzi u żydów za boską księgę.
1. Żydzi z wyjątkiem małej liczby dysydentów, uważają, od dawna Talmud w ogóle za taką samą boską księgę, jaką jest biblia starego zakonu. Jeżeli jednak rzecz rozważymy dokładniej, to stawiają go nawet wyżej biblii. W Jezajaszu 33, powiada Talmud 2), są już rozliczne jego oddziały opisane. Ten sam Talmud pisze 3) o sobie : „Słowa ustnej nauki równe są zakonowi." A na innem miejscu 4) powiada: „Biblia równa się wodzie, Miszna winu, Gemara winu korzeniami zaprawionemu. Świat nie może się obejść bez wody, wina i wina zaprawionego, a bogaty będzie używał wszystkich trzech ; tak samo nie może świat obejść się bez Biblii, Miszny i Gemary. Dalej mówi, że „równa się zakon (biblia) soli, Miszna pieprzowi, Gemara cynamonowi; świat nie może obejść się bez soli itd.“ I znowu 5): „Ci którzy biblię czytają, czują coś, co jest cnotą albo żadną cnotą ; ci, którzy czytają Miszną. wykonują cnotę i będą za to wynagrodzeni ; ci zaś, którzy Gemarę czytają, wykonują największą cnotę." Dalej zaś 6): „Kto pogardza słowami rabinów, jest winien śmierci."
Tak samo 7): „Kto od ustaw i nauk Talmudu przechodzi do biblii, to nie ma więcej szczęścia." 8): „przyjemniejsze są słowa pisarzy Talmudu, niż zakonu." Dlatego też 9): „grzechy przeciw Talmudowi cięższe są niż przeciw biblii."
Z samochwałem Talmudu zgadza się świadectwo reszty rabinów, czyli nauczycieli żydowskich. Tak opiewa 10) : „Kto
') Neuer Judenspiegel str. 174 Cannstadt bei Richter. — J) Tr. Scłiabbntli f. 31 c. 1. — ’) Rosch. hasch. 19, 1. — *) Soph. 13, 2. —
*) Tr Baba m. f. 33, c. 1. — *) Tr. Erubln. f. 21, c. 2. — ’) Tr. Cha- giga f. 10. — *) Tal. J. Mass. Ber. cp. 1. f. 3. — ") Tr. Sanh. f. 88, 2. — ''J Kad. liakk. f. 77, c. 3 (przez Becliaja sławnego rabina w roku 1291).
ma Biblię i Misznę w rękach, ale nie Talmud, z tem nie należy przestawać." A sławny Raschi (+1105) mówi razem z Talmudem 1) : „Synu mój, uważaj bardziej na słowa rabinów, niżeli na słowa zakonu. “ Na innem miejscu 2) czytamy zaś w ustępie : człowiek nie żyje samym chlebem; „chleb“ oznacza Biblię, a zdanie, „wszystko, co z ust Boga wychodzi,“ oznacza „Halachot,“ t. j. orzeczenia i „Agady“ czyli powieści i bajki w Talmudzie zawarte. W księdze pewnego rabina z r. 1500 po narodź. Chrystusa 3) znajdujemy potwierdzenie tego zdania Talmudu, że czytający Biblię bez; Miszny i Gemary nie wierzy w Boga żadnego. I wyraźnie uczą 4) : „na górze Synaj dał Pan Bóg zakon Według porządku Biblii; Misznę i Gemarę wraz z Agadami chciał zaś Bóg ustnie podać przez Mojżesza na to, aby różnica między żydami a bałwochwalcami na zawsze istniała, gdyby żydzi pobili narody świata; nareszcie powiada 5), „ponieważ, gdyby chciał Talmud na piśmie podać, miara tegoż większą byłaby wypadła od ziemi !“
2. Jeżeli atoli dla powagi Talmudu także i tych wspominamy rabinów, którzy sami Talmudu nie pisali, to ma to swoje powody. Najprzód pokaże się, że Talmud z przyczyny treści swojej nie może być słowem Bożem, że zatem wglądnąwszy w rzecz dokładnie, rabini wszystkich wieków są jednacy. Po wtóre istnieje wyraźna żydowska nauka, według której rabini aż po dziś dzień mają powagę boską; co oni wyrzekną, ma znaczenia słowa Bożego. Wielki rabin Menachem 6) (+ w r. 1200 po nar. Chr.) uczy z innymi i to, że Pan Bóg nawet rabinów na ziemi zapytywać każe, jeżeli w niebie jakieś wątpliwe powstaje pytanie w sprawie zakonu. A Talmud powiada 7), przekraczając zdanie 11, 25, że zmarli rabini nauczają drugich po wszystkie czasy w niebie. Księga żydowska zaś z r. 1590 powiada 8) : „Powinieneś wiedzieć, że słowa
‘) I)o Tr. Gittin f. 57; Eubia jl, 2.—2) Men. LarBiaor w Deut.
8, 5 (»v r. 1470). — 3) Scliaare zeil. f. 9. — *) W Talmudzie Tr. Herach f. 5 i Itab. p. 47 w Schein. f. 131 w r. 300 po nar. Clir.) — 5) Seph. Juli. f. 160 (w r. 1500 po nar. Chr.) —s) Do Pentat. p. 28, f. 129, c. 3. ’) Tr. Sank. f. 92, c. 1. — 8) Kaplit. uph. f. 121.
rabinów milsze są od słów proroków." Tak jest 1): „zwykła rozmowa rabinów ma być uważana zarówno jako cały zakon.
Znowu 5) : „Słowa rabinów są słowami żywego Boga.” I 3): „jeżeli rabin do ciebie rzecze, twoja prawa ręka jest lewą a lewa zaś prawą, to nie powinieneś odstępywać od słów jego; tem bardziej jeśli ci powie, że prawa jest prawą a lewa lewą.”
Maimonides (+ 1204) zwany „orzeł synagogi” mówi 4): „Bojaźń rabina jest bojaźnią Boga. Talmud sam objaśnia w ogóle tak samo, jak to od późniejszych słyszeliśmy rabinów : „Kto 5) się sprzeciwia swojemu rabinowi ,czyli nauczycielowi, kto się z nim kłóci, przeciw niemu szemrze, czyni tyle, jak gdyby się sprzeciwiał Majestatowi boskiemu, z nim się kłócił, przeciw niemu szemrał.” Ponieważ się jednak zdarza, że rabini między sobą nie są zgodni, więc wspomniany już Menachem 6) usunął ten niedostatek obszernie wydanem twierdzeniem, że wszelkie słowa rabinów, w którymkolwiek by czasie i pokoleniu żyli, tak samo jak słowa proroków są słowami Boga, chociażby się nie zgadzały z sobą; zatem kto się im sprzeciwia, z nimi się kłóci, przeciw nim szemrze, tyle czyni, jak gdyby się tego przeciw samemu dopuszczał Bogu. Tak samo twierdzi wiele innych ksiąg żydowskich, że także całkiem niezgodne z sobą 7) słowa i objaśnienia rabinów z nieba pochodzą, dlatego też, kto te słowa wyszydza, karanym będzie w piekle we wrzącym kale. Rabini, którzy Talmud pisali, żądają tej samej wiary dla swoich zdań sprzecznych. Tak oznajmia Talmud obszernie o wiecznych sprzeczkach rodów Hillel i Schammaj; czy tu się rozchodzi o komara czy o wielbłąda, błahe czy ważne pytania, zapatrywania obydwóch szkół są zawsze wręcz sobie przeciwne ; a przecież powiada Talmud : „oba twierdzenia są słowa Boże, co Schammaj uczy i co Hillel uczy" 8)
1) Mid Misclile f. 1. (Wenecya 1546,). — 2) Behai do Pentat. p. 44, f. 201, c. 4. — 3) liaschi do Peut. 17, 11; Rab. Lipmann, Niz. p. 176. — 4) Jad. ch. 1. Talm. Tor. 5. 1. — 5) Tr. Sanh. f. 10. — 6) Do Exod. 20, 1, f. 08, par 31. — 7) N. p. Lebarje (Wen. 1650) f. 96, c. 4 ; meg. ammnkk. f. 3, 2, of. 9 ; jalk c had.f. 155, c. 1. u. 34 Kraków 1595J. 8) Tr. Erubin f. 13, c. 2.
Gdzie indziej sprzeciwiają się znowu zapatrywania, a na pytanie, jak się ma zakon rozumieć, następuje odpowiedź 1) „Wszystkie te słowa mówi Bóg, spraw sobie więc uszy na wzór lejka i serce, które by słuchały słowa zakazujących i rozkazujących." To znaczy bez ogródki: ponieważ wszystko jest słowo Boże, więc rób, co serce twe pragnie, o ile wykonanie jest możliwem. Chociaż by się (czy to w starym czy w nowym wieku, podniósł jaki głos szlachetny z łona rabinów za słusznością i prawda, Talmudzista nie jest tem związany, ponieważ przeciwne nauki rabinów tak samo są boskie. Bez ogródki i otwarcie mówi dlatego Talmud, że grzeszyć jest pozwolone, tylko trzeba to czynić tajemnie 2).
Ponieważ rabini Talmudu 3) jako też i późniejsi zarówno uważają się boskimi, a nawet w ten sam sposób krzyczące, zdrowy rozsądek wyszydzające sprzeczności jako słowo Boże ogłaszają, z równem uszanowaniem będziemy się z nimi obchodzili, i posłuchamy jednych jak drugich, gdyż przystępujemy do tego, aby poznać bliżej niektóre główne rozdziały z nauki wiary i obyczajów Talmudzisty.
1) Tr. Chagiga f. 3, 2, zamieszczone w liabboth w Bemidbar par. 14, f. 210» (Komentarz do 4 ke. Mojżesza, ktorę się poczyna bemidb. w r. 300 |>o nar. Chryst.)
2) Tr. ( hagiga. f. 1C, 1 ; Kidduscli f. 40,1
3) Twórcy Miszny i Gemary.
