Iwan Aleksandrowicz Iljin: O opieraniu się złu siłą

Straszliwe i brzemienne w skutki wydarzenia, które spotkały naszą cudowną i nieszczęśliwą Ojczyznę, przechodzą przez nasze dusze palącym i oczyszczającym ogniem. Ten ogień spala wszystkie fałszywe fundamenty, złudzenia i uprzedzenia, na których zbudowano ideologię byłej rosyjskiej inteligencji. Na tych fundamentach nie można było zbudować Rosji, te złudzenia i uprzedzenia doprowadziły ją do rozkładu i zniszczenia. W tym ogniu odnawia się nasza służba religijna i państwowa, otwiera się nasze duchowe jabłko, hartuje się nasza miłość i wola. A pierwszą rzeczą, która odrodzi się w nas przez to, będzie religijna i państwowa mądrość prawosławia, a zwłaszcza prawosławia rosyjskiego. Jak odnowiona ikona ukazuje królewskie twarze starożytnego pisma, zagubione i zapomniane przez nas, ale niewidocznie obecne i nie opuszczające nas, tak w naszej nowej wizji i pozwoli starożytnej mądrości i sile zabłysnąć,

W poszukiwaniu tej wizji, z myślą i miłością, apeluję do was, biali żołnierze, posiadacze prawosławnego miecza, wolontariusze rosyjskiego podatku państwowego! Żyje w was prawosławna tradycja rycerska, ugruntowaliście się życiem i śmiercią w pradawnym i prawowitym duchu służby, widzieliście chorągwie rosyjskiej Miłosiernej Zastępy. Dedykuję te strony Tobie i Twoim Liderom. Niech twój miecz będzie modlitwą, a twoja modlitwa mieczem!

Wszystkim przyjaciołom i ludziom o podobnych poglądach, którzy pomogli mi w tej pracy, a zwłaszcza wydawcy tej książki, na zawsze zachowam w duszy uczucie wdzięczności.

Ludzkość staje się mądrzejsza w cierpieniu. Niewidzialność prowadzi go do prób i męki, w męce dusza oczyszcza się i otrzymuje wzrok, źródło mądrości jest dane wzrokowi, który ją widział - dowód.

Ale pierwszym warunkiem mądrości jest uczciwość wobec siebie i przedmiotu przed Bogiem.

Czy osoba dążąca do moralnej doskonałości może przeciwstawić się złu siłą i mieczem? Czy człowiek, który wierzy w Boga, akceptując Jego wszechświat i swoje miejsce w świecie, nie może przeciwstawić się złu mieczem i siłą? To dwutorowe pytanie, które wymaga teraz nowego sformułowania i nowego rozwiązania. Dziś szczególnie po raz pierwszy, jak nigdy dotąd, bo bezpodstawne i bezowocne jest rozwiązywanie problemu zła bez doświadczenia prawdziwego zła, a naszemu pokoleniu dane jest doświadczenie zła ze szczególną mocą po raz pierwszy, jak nigdy wcześniej. W wyniku długo dojrzewającego procesu zło zdołało już uwolnić się od wszelkiej wewnętrznej dwoistości i zewnętrznych przeszkód, otworzyć swoje oblicze, rozwinąć skrzydła, wyartykułować swoje cele, zebrać siły, urzeczywistnić swoje drogi i środki; ponadto otwarcie się zalegalizowała, sformułowała swoje dogmatya kanonicy wychwalali jej własną, już nie ukrytą naturę i pokazywali światu jej duchową naturę. Historia ludzkości nie widziała jeszcze niczego równoważnego i równego temu, a w każdym razie nie pamięta. Po raz pierwszy tak szczere zło zostało dane duchowi ludzkiemu z taką szczerością. I jest jasne, że w świetle tej nowej rzeczywistości wiele problemów kultury i filozofii duchowej, zwłaszcza tych, które są bezpośrednio związane z ideami dobra i zła, nabiera nowej treści, nabiera nowego znaczenia, naświetla w nowy sposób. sposób i wymagają merytorycznej rewizji. A przede wszystkim - pozornie moralno-praktyczne, ale w gruncie rzeczy głębokie, religijno-metafizyczne pytanie o odporność na zło, o właściwe, konieczne i godne sposoby tego oporu.

To pytanie musi być postawione i rozwiązane filozoficznie, jako pytanie wymagające dojrzałego doświadczenia duchowego, przemyślanej prezentacji i bezstronnego rozwiązania. Aby to zrobić, konieczne jest przede wszystkim porzucenie przedwczesnych i pochopnych wniosków w odniesieniu do swojej osobowości, jej przeszłych działań i przyszłych ścieżek. Badacz nie powinien poprzedzać swoich poszukiwań przerażającymi możliwościami lub perspektywami, nie powinien spieszyć się z oceną swojej przeszłości ani pozwolić, aby osąd innej osoby przeniknął do głębi jego serca. Jakiekolwiek jest ostatnie rozwiązanie tego pytania, nie może ono być praktycznie takie samo lub takie samo dla wszystkich: naiwność wszechwyrównującej, abstrakcyjnej moralności jest od dawna uznawana w filozofii i wymaga, aby „wszyscy zawsze” opierali się złu siłą lub to, że „nikt nigdy nie sprzeciwia się sile zła”, jest bez znaczenia. Tylko się nie boję wolny duch może podejść do problemu uczciwie, szczerze, czujnie, wszystko przemyśleć i dokończyć, bez tchórzostwa i nadmiernych uproszczeń, bez mówienia do siebie słowami urażonej cnoty i bez ponoszenia gwałtownych gestów. Całe pytanie jest głębokie, wyrafinowane i złożone, wszelkie uproszczenia są tu szkodliwe i najeżone fałszywymi wnioskami i teoriami, każda dwuznaczność jest niebezpieczna zarówno teoretycznie, jak i praktycznie, każde tchórzostwo wypacza formułę pytania, wszelkie uprzedzenia wypaczają formułę odpowiedzi.

Ale właśnie dlatego konieczne jest wyrzeczenie się raz na zawsze sformułowania pytania, które hrabia L.N. Tołstoj, jego współpracownicy i uczniowie, z takim ślepym uporem wpychali i stopniowo wciskali w filozoficznie niedoświadczone dusze. Wychodząc od czysto osobistego, w istocie nie pogłębionego i niesprawdzonego doświadczenia „miłości” i „zła”, przesądzając tym samym zarówno głębię, jak i zakres samego zagadnienia, ograniczając wolność moralnej wizji czysto osobistymi awersjami i preferencjami, nie poddając żadnej omawianych treści duchowych (np.: „przemoc”, „zło”, „religijność”), przemilczając podstawowe zasady i pospiesznie udzielając kategorycznej odpowiedzi, ta grupa publicystów moralizatorskich błędnie postawiła pytanie i błędnie je rozwiązała oraz potem z pasją, często dochodząc do gniewu, broniła swojego błędnego rozwiązania niewłaściwego pytania jako prawdy objawionej przez Boga. A ponieważ materiał historii, biologii, psychologii, etyki, polityki i całej kultury duchowej nie mieścił się w racjonalnych schematach i formułach, a schematy i formuły miały znaczenie uniwersalne i nie godziły się na wyjątki¹ , wtedy oczywiście rozpoczął się wybór „odpowiedniego” materiału i odrzucenie „nieodpowiedniego”, a brak pierwszego został nadrobiony plastycznie „przekonującymi” konstrukcjami. Głoszono naiwny i idylliczny pogląd na człowieka ² , a czarne otchłanie historii i dusz były omijane i uciszane. Dokonano błędnego rozgraniczenia dobra i zła: bohaterowie należeli do łotrów, o słabej woli, bojaźliwych, hipochondrycznych, patriotycznych, śmiercionośnych, antycywilnych naturach wychwalano jako cnotliwe ³ . Szczera naiwność ⁴ przeplatana celowym paradoksem ⁵ , obiekcje zostały odrzucone jako sofizmaty; nieposłuszni i nieposłuszni ludzie zostali uznani za złośliwych, skorumpowanych, wyrachowanych, hipokrytów ⁶... Cała moc osobistego daru przywódcy i wszystkie fanatyczne ograniczenia jego zwolenników zostały obrócone, aby duchowo narzucać innym swój błąd i szerzyć własne złudzenia w duszach. I jest rzeczą naturalną, że doktryna, która legitymizuje słabość, wychwala egocentryzm, pozwala sobie na brak woli, zdejmuje z duszy obowiązki społeczne i obywatelskie, a co więcej, tragiczne brzemię wszechświata – powinna odnieść sukces wśród ludzi, zwłaszcza głupich, słaba wola, słabo wykształcona i skłonna do uproszczeń, naiwno-idyllistyczny światopogląd. Tak się złożyło, że nauka hrabiego L.N. Tołstoja i jego zwolenników przyciągała ludzi słabych i naiwnych i dając sobie fałszywe pozory zgodności z duchem nauki Chrystusa, zatruwała rosyjską kulturę religijną i polityczną.

Filozofia rosyjska musi odkryć całe to gniazdo eksperymentalnych i ideologicznych błędów, które niepostrzeżenie przeniknęły do ​​duszy i spróbować raz na zawsze usunąć z niej wszelkie dwuznaczności i naiwność, wszelkie tchórzostwo i stronniczość. To jest jej powołanie religijne, naukowe i patriotyczne: pomagać słabym widzieć i wzrastać w siłę, a silnym zapewniać i wymyślać.

Już w przededniu problemu należy jasno ustalić, że nikt z uczciwych ludzi nie myśli o nie stawianiu oporu złu w dosłownym tego słowa znaczeniu, że skłonność do takiego braku sprzeciwu odwraca człowieka od moralnego lekarza i podmiot duchowy w pacjenta moralnego i przedmiot edukacji duchowej. A to oznacza, że ​​nie będzie dyskutował o problemie braku oporu, ale już o nim będzie spór o to, co konkretnie z nim zrobić i jak konkretnie należy mu się opierać lub coś, co w nim jest .

Rzeczywiście, co oznaczałoby „nie stawianiu oporu” w sensie braku oporu? Oznaczałoby to akceptację zła: wpuszczenie go w siebie i nadanie mu wolności, objętości i mocy. Gdyby w takich warunkach nastąpiło powstanie zła i trwał brak oporu, to oznaczałoby to podporządkowanie się mu, oddanie się mu, uczestnictwo w nim i wreszcie przekształcenie siebie w jego narzędzie, w jego organ, w jego podłoże lęgowe - ciesząc się nim i wchłaniając go. Byłby to na początku dobrowolny samorozwój i samozakażenie, na końcu – aktywne rozprzestrzenianie się infekcji wśród innych ludzi i ich uwikłanie w śmierć. Ale ten, który jest całkowicienie przeciwstawia się złu, ale też powstrzymuje się od jego napiętnowania, bo cenzura, nawet jeśli jest całkowicie wewnętrzna i milcząca (jeśli to możliwe!), jest już wewnętrznym oporem, najeżonym praktycznymi wnioskami i napięciami, walką i oporem. Co więcej, dopóki w duszy żywa jest dezaprobata lub przynajmniej niejasny wstręt, do tej pory człowiek nadal stawia opór: może buntuje się bezcelowo, ale nadal jest rozszczepiony, walczy w sobie, a w rezultacie sama akceptacja zła się w nim nie udaje; nawet całkowicie bierny na zewnątrz, wewnętrznie przeciwstawia się złu, potępia je, oburza się, obnaża je przed sobą, nie ulega swoim lękom i pokusom, a nawet poddając się po części, wyrzuca sobie je, zbiera się z odwagą, jest oburzony na siebie, odwraca sięzostaje z niego oczyszczony w pokucie, nawet dławi się, opiera się i nie tonie. Ale właśnie dlatego całkowity brak jakiegokolwiek oporu, zarówno zewnętrznego, jak i wewnętrznego, wymaga zaprzestania potępienia, ustąpienia cenzury, aby zwyciężyła aprobata zła . Dlatego ten, kto nie opiera się złu, prędzej czy później musi się upewnić, że zło nie jest całkowicie złe i że zło nie jest tak bezwarunkowe, że ma jakieś pozytywne cechy, że jest ich wiele, że mogą nawet panować. I tylko na tyle, na ile uda mu się przekonać samego siebie, wyrazić zdrowy wstręt i zapewnić się o bieli czerni, resztki oporu zanikają, a poddanie się urzeczywistnia. A kiedy wstręt opada, a zło nie jest już doświadczane jako zło, wtedy akceptacja niepostrzeżenie staje się pełna: zaczyna się duszawierzyć, że czerń jest biała, adaptuje się i asymiluje, sama staje się czerń, a teraz aprobuje i cieszy się, i oczywiście chwali to, co sprawia jej przyjemność.

To jest duchowe prawo: ten, kto nie opiera się złu, zostaje przez nie pochłonięty i opętany . Bo „zło” nie jest pustym słowem, abstrakcyjnym pojęciem, logiczną możliwością ani „wynikiem subiektywnej oceny”. Zło to przede wszystkim duchowa skłonność człowieka, tkwiąca niejako w każdym z nas, jakaś namiętna grawitacja, która w nas żyje.do nieokiełznania bestii, grawitacji, zawsze dążącej do rozszerzenia jej mocy i do zupełnego schwytania. Spotykając odmowy i zakazy, spotykając się z uporczywym tłumieniem, które wspiera duchowe i moralne granice życia osobistego i społecznego, stara się przeniknąć przez te przeszkody, uśpić czujność sumienia i świadomości prawnej, osłabić siłę wstydu i wstrętu, przyjąć akceptowalne zamaskować, a jeśli to możliwe, rozbić i rozłożyć te żywe aspekty, te wyłaniające się formy osobistego ducha, jakby chciał obalić i rozproszyć wolicjonalne mury indywidualnego Kremla. Edukacja duchowa człowieka polega na wznoszeniu tych murów i, co ważniejsze, na przekazywaniu człowiekowi potrzeby i umiejętności samodzielnego budowania, utrzymywania i obrony tych murów. Poczucie wstydu, poczucie obowiązku, żywe impulsy sumienia i świadomości prawnej, potrzeba piękna i duchowej radości żyjących,konieczność i niemożliwość , którym świadomość nadaje postać przekonań, a nieświadomość postać szlachetnego charakteru. I ta duchowa konieczność działania „w ten sposób” i niemożność działania „innego” – nadają bytowi osobowemu jedność i określoność; tworzą one jakby pewien porządek duchowy, żywy szkielet ducha osobowego, podtrzymujący jego strukturę, jego ukształtowany byt, przekazujący mu jego moc i moc. Zmiękczenie tego duchowego szkieletu, rozpad tego duchowego porządku oznaczałoby duchowy koniec osobowości, jej przemianę w ofiarę złych namiętności i wpływów zewnętrznych, powrót do tego chaotycznie rozwiązanego stanu, w którym nie ma duchowych potrzeb, i duchowe możliwości są niezliczone.

Oczywiste jest, że im człowiek bardziej pozbawiony kręgosłupa i pozbawiony zasad, tym bliżej tego stanu jest i tym bardziej naturalne jest dla niego nie opieranie się złu. I odwrotnie, im mniej człowiek opiera się złu, tym bardziej zbliża się do tego stanu, depcząc własne „przekonania” i podważając swój „charakter”. Nieodparty sam łamie mury swojego duchowego Kremla, sam bierze tę truciznę, od działania której zmiękczają kości w ciele ⁷... I naturalnie, od braku oporu do zła, zła namiętność rozszerza swoją dominację do pełni: już uszlachetnione kawałki namiętności zdejmują szaty swej szlachetności i wtapiają się w powszechny bunt; nie trzymają już linii i granicy, ale poddają się dawnemu wrogowi i kipią złem. Zła obsesja urzeczywistnia się i przyciąga duszę własnymi ścieżkami, zgodnie z własnymi prawami. Nieodparty, opętany złą namiętnością, szaleje, ponieważ sam odrzucił wszystko, co powstrzymuje, prowadzi i kształtuje: wszelka siła oporu stała się siłą najgwałtowniejszego zła, a tchnienie śmierci karmi się goryczą ginącego . Dlatego kres jego wściekłości jest kresem jego duszowo-cielesnej egzystencji: szaleństwa lub śmierci.

Taka dekompozycja duchowości w duszy może wystąpić u osoby słabej w wieku dorosłym, ale może zacząć się już od dzieciństwa i co więcej, lub w taki sposób, że początkowe ziarno duchowości, potencjalnie dostępne dla każdego człowieka, wcale nie zostało sprowokowane do żyć samodzielną działalnością, a raczej okazywała się, że w wyniku wewnętrznej słabości i zewnętrznych pokus jest twórczo nieopłacalna i bezowocna. We wszystkich przypadkach powstaje obraz dolegliwości wewnętrznej, która ma skrajne znaczenie i zainteresowanie psychopatologiczne. Osoba, która od dzieciństwa była duchowo niesprawna, może nawet rozwinąć specjalną strukturę umysłową, którą po powierzchownej obserwacji można pomylić z „charakterem”, a szczególne poglądy mylone z „przekonaniami”. W rzeczywistości on, pozbawiony zasad i charakteru, zawsze pozostaje niewolnikiem swoich złych namiętności,mechanizmy, które go opętały i są wszechmocne w jego życiu, pozbawione wymiaru duchowego i kształtujące krzywą jego obrzydliwego zachowania. On nie oprzeć je, ale podstępnie cieszy ich grę, zmuszając naiwnych ludzi pomylić jego złą obsesję dla „wola”, jego instynktowną przebiegłościąza „umysł”, impulsy jego złych namiętności za „uczucia”. Tonąc w antyduchowych namiętnościach, wyraża swoją naturę w odpowiedniej antyduchowej „ideologii”, w której radykalny i wszechstronny ateizm łączy się z nie bolesną dla niego chorobą psychiczną i całkowitym idiotyzmem moralnym. Naturalnie ludzie zdrowi duchowo wywołują u takiej osoby jedynie irytację i gniew i rozpalają w nim chorą żądzę władzy, w której przejawach wybuchy megalomanii nieuchronnie przeplatają się z wybuchami manii prześladowczej.

Po nieszczęściach duchowych, jakie wybuchły na świecie w pierwszej ćwierci XX wieku, nietrudno sobie wyobrazić, jaki szkielet mogą stworzyć tak rozgniewani, agresywnie fanatyczni ludzie.

W przeciwieństwie do tego każda dojrzała religia nie tylko ujawnia naturę „dobra”, ale także uczy walki ze złem. Cała przedchrześcijańska asceza wschodnia ma dwa uprzedzenia: negatywną - podbijającą i pozytywną - wznoszącą. Jest to dokładnie ta sama „wojna nie w ciele” („stratia”), którą Apostoł Paweł ⁸ wyjaśnia Koryntianom . Jednak nigdzie ten wewnętrzny opór wobec zła nie wydaje się być rozwijany z taką głębią i mądrością, jak ascetyczni nauczyciele prawosławia. Uprzedmiotowienie początku zła na obraz niematerialnych demonów ⁹ , Antoniego Wielkiego , Makariusza Wielkiego , Marka Ascety , Efraima Syryjczyka, Jana Klimakaa inni uczą niestrudzonej wewnętrznej „wojny” z „niezauważalnymi” i „bez przemocy” „atakami złych myśli”, a John Cassian wprost wskazuje, że „nikt nie może być oszukany przez diabła, z wyjątkiem tego, który ” sam się zachwyca wyrazić zgodę na jego wolę” ¹⁰ . Doświadczenie duchowe ludzkości świadczy o tym, że ten, kto nie stawia oporu złu, nie stawia mu opór właśnie o tyle, o ile sam już jest zły, skoro przyjął je wewnętrznie i stał się nim . I dlatego propozycja, która czasami pojawia się w okresach ostrej pokusy – „oddawać się złu, aby się go pozbyć i odnowić przez nie” – zawsze pochodzi z tych warstw duszy, a zatem od tych ludzi, którzy już się poddali i tęsknią za dalszym upadkiem: to jest ukryty głos samego siebie złego.

Nie ulega wątpliwości, że hrabia L.N. Tołstoj i sąsiadujący z nim moraliści wcale nie nawołują do takiego całkowitego braku oporu, który byłby równoznaczny z dobrowolnym moralnym autoskorumpowaniem. I byłoby błędem próbować je rozumieć w tym sensie. Przeciwnie, ich idea polega właśnie na tym, że walka ze złem jest konieczna, ale powinna być w całości przeniesiona do wewnętrznego świata człowieka, a ponadto samej osoby, która sama tę walkę prowadzi; taki wojownik ze złem może nawet znaleźć w swoich pismach szereg przydatnych rad. „Nieopór”, o którym piszą i mówią, nie oznacza wewnętrznego poddania się i przylgnięcia do zła; wręcz przeciwnie, jest to szczególny rodzaj oporuczyli odrzucenie, potępienie, odrzucenie i sprzeciw. Ich „brak oporu” oznacza opór i walkę, ale tylko w jakiś ulubiony sposób. Akceptują cel: przezwyciężenie zła ¹¹ , ale dokonują pewnego rodzaju wyboru na drodze i środkach. Ich nauka uczy nie tyle o złu, ile o tym, jak dokładnie nie należy go przezwyciężać.

Jest rzeczą oczywistą, że tylko ta trudna natura ich „braku oporu” daje początek filozoficznej dyskusji na temat ich twierdzeń. Taka dyskusja nie może jednak zaakceptować ani sformułowania przez nich postawionego pytania, ani tym bardziej udzielonej przez nich odpowiedzi.

В страданиях мудреет человечество. Невидение ведет его к испытаниям и мукам, в мучениях душа очищается и прозревает, прозревшему взору дается источник мудрости – очевидность.

Но первое условие умудрения – это честность с самим собой и с предметом перед лицом Божиим.

Может ли человек, стремящийся к нравственному совершенству, сопротивляться злу силой и мечом? Может ли человек, верующий в Бога, приемлющий Его мироздание и свое место в мире, не сопротивляться злу мечом и силой? Вот двуединый вопрос, требующий ныне новой постановки и нового разрешения. Ныне особенно, впервые, как никогда раньше, ибо беспочвенно и бесплодно решать вопрос о зле, не имея в опыте подлинного зла, а нашему поколению опыт зла дан с особенной силой впервые, как никогда раньше. В итоге долго назревавшего процесса злу удалось ныне освободить себя от всяких внутренних раздвоенностей и внешних препон, открыть свое лицо, расправить свои крылья, выговорить свои цели, собрать свои силы, осознать свои пути и средства; мало того, оно открыто узаконило себя, формулировало свои догматы и каноны, восхвалило свою, не скрытую более природу и явило миру свое духовное естество. Ничего равносильного и равнопорочного этому человеческая история еще не видала или, во всяком случае, не помнит. Столь подлинное зло впервые дано человеческому духу с такой откровенностью. И понятно, что при свете этой новой данности многие проблемы духовной культуры и философии, особенно те, которые имеют непосредственное отношение к идеям добра и зла, наполняются новым содержанием, получают новое значение, по-новому освещаются и требуют предметного пересмотра. И прежде всего – с виду морально-практический, а по существу глубокий, религиозно-метафизический вопрос о сопротивлении злу, о верных, необходимых и достойных путях этого сопротивления.

Этот вопрос надо поставить и разрешить философически, как вопрос, требующий зрелого духовного опыта, продуманной постановки и беспристрастного решения. Для этого необходимо, прежде всего, отрешиться от преждевременных и торопливых выводов применительно к своей личности, к ее прошлым действиям и будущим путям. Исследователь не должен предварять своего исследования отпугивающими возможностями или перспективами, он не должен торопиться судить свое прошлое или позволять чужому осуждению проникать в глубину сердца. Каково бы ни было последнее решение вопроса, оно не может быть практически единым или одинаковым для всех: наивность всеуравнивающей, отвлеченной морали давно уже осознана в философии, и требовать, чтобы «все всегда» сопротивлялись злу силой или чтобы «никто никогда» не сопротивлялся силой злу, – бессмысленно. Только неиспуганный, свободный дух может подойти к проблеме честно, искренно, зорко, все додумать и договорить, не прячась трусливо и не упрощая, не заговаривая себя словами аффектированной добродетели и не увлекая себя ожесточенными жестами. Весь вопрос глубок, утончен и сложен, всякое упрощение здесь вредно и чревато ложными выводами и теориями, всякая неясность опасна и теоретически, и практически, всякое малодушие искажает формулу вопроса, всякое пристрастие искажает формулу ответа.

Но именно поэтому необходимо раз навсегда отрешиться от той постановки вопроса, которую с такой слепой настойчивостью вдвигали и постепенно вдвинули в философски неискушенные души – граф Л. Н. Толстой, его сподвижники и ученики. Отправляясь от чисто личного, предметно не углубленного и не проверенного опыта «любви» и «зла», предрешая этим и глубину, и ширину самого вопроса, урезывая свободу своего нравственного видения чисто личными отвращениями и предпочтениями, не подвергая внимательному анализу ни одного из обсуждаемых духовных содержаний (напр.: «насилие», «зло», «религиозность»), умалчивая о первоосновах и торопясь с категорическим ответом, эта группа морализирующих публицистов неверно поставила вопрос и неверно разрешила его и затем со страстностью, нередко доходившей до озлобления, отстаивала свое неверное разрешение неверного вопроса как богооткровенную истину. И так как материал истории, биологии, психологии, этики, политики и всей духовной культуры не укладывался в рассудочные схемы и формулы, а схемы и формулы претендовали на всеобщее значение и не мирились с исключениями¹, то, естественно, начался отбор «подходящего» материала и отвержение «неподходящего», причем недостаток первого восполнялся художественно «убедительными» построениями. Проповедовался наивно-идиллический взгляд на человеческое существо², а черные бездны истории и души обходились и замалчивались. Производилось неверное межевание добра и зла: герои относились к злодеям, натуры безвольные, робкие, ипохондрические, патриотически мертвенные, противогражданственные – превозносились как добродетельные³. Искренние наивности⁴ чередовались с нарочитыми парадоксами⁵, возражения отводились, как софизмы; несогласные и непокорные объявлялись людьми порочными, подкупными, своекорыстными, лицемерами⁶. Вся сила личного дара вождя и вся фанатическая ограниченность его последователей обращалась на то, чтобы духовно навязать другим собственную ошибку и распространить в душах собственное заблуждение. И естественно, что учение, узаконивающее слабость, возвеличивающее эгоцентризм, потакающее безволию, снимающее с души общественные и гражданские обязанности и, что гораздо больше, трагическое бремя мироздания, – должно было иметь успех среди людей, особенно неумных, безвольных, малообразованных и склонных к упрощающему, наивно-идиллистическому миросозерцанию. Так случилось это, что учение графа Л. Н. Толстого и его последователей привлекало к себе слабых и простодушных людей и, придавая себе ложную видимость согласия с духом Христова учения, отравляло русскую религиозную и политическую культуру.

Русская философия должна вскрыть все это незаметно внедрившееся в души гнездо опытных и идейных ошибок и постараться раз навсегда удалить отсюда все неясности и наивности, всякое малодушие и пристрастие. В этом ее религиозное, научное и патриотическое призвание: помочь слабым увидеть и окрепнуть, а сильным удостовериться и умудриться.

В самом преддверии проблемы необходимо установить с очевидностью, что о несопротивлении злу в буквальном смысле этого слова никто из честных людей и не думает, что одна склонность к такому несопротивлению превращает человека из нравственного врача и духовного субъекта – в нравственного пациента и в объект духовного воспитания. А это значит, что не он будет обсуждать проблему непротивления, а уже про него будет идти спор, что именно с ним делать и как именно следует противиться ему или чему-то, что есть в нем.

В самом деле, что означало бы «непротивление» в смысле отсутствия всякого сопротивления? Это означало бы приятие зла: допущение его в себя и предоставление ему свободы, объема и власти. Если бы при таких условиях восстание зла произошло, а несопротивление продолжалось, то это означало бы подчинение ему, самопредание ему, участие в нем и, наконец, превращение себя в его орудие, в его орган, в его рассадник – наслаждение им и поглощение им. Это было бы вначале добровольное саморастление и самозаражение, это было бы в конце – активное распространение заразы среди других людей и вовлечение их в сопогибель. Но тот, кто совсем не сопротивляется злу, тот воздерживается и от порицания его, ибо порицание, хотя бы вполне внутреннее и молчаливое (если бы таковое было возможно!), – есть уже внутреннее сопротивление, чреватое практическими выводами и напряжениями, борьбой и сопротивлением. Мало того, пока живо в душе неодобрение или хотя бы смутное отвращение, до тех пор человек еще сопротивляется: он, может быть, восстает нецельно, но он все-таки раздвоен, он борется внутри себя, и вследствие этого самое приятие зла не удается ему; даже совсем пассивный вовне, он сопротивляется злу внутренне, осуждает его, возмущается, разоблачает его перед самим собой, не поддается его страхам и соблазнам и, даже поддаваясь отчасти, корит себя за это, собирается с духом, негодует на себя, отвращается от него и очищается в покаянии, даже захлебываясь, сопротивляется и не тонет. Но именно поэтому полное отсутствие всякого сопротивления, и внешнего и внутреннего, требует, чтобы прекратилось осуждение, чтобы стихло порицание, чтобы возобладало одобрение зла. Поэтому несопротивляющийся злу рано или поздно приходит к необходимости уверить себя, что зло – не совсем плохо и не так уж безусловно есть зло, что в нем есть некоторые положительные черты, что их притом немало, что они, может быть, даже преобладают. И лишь по мере того, как ему удается уговорить себя, заговорить свое здоровое отвращение и уверить себя в белизне черноты, – угасают остатки сопротивления, и осуществляется самопредание. И когда отвращение стихает, и зло уже не переживается, как зло, тогда приятие незаметно становится цельным: душа начинает верить, что черное – бело, приспособляется и уподобляется, становится сама черной, и вот уже одобряет и наслаждается, и, естественно, восхваляет то, что дает ей наслаждение.

Таков духовный закон: несопротивляющийся злу поглощается им и становится одержимым. Ибо «зло» – не пустое слово, не отвлеченное понятие, не логическая возможность и не «результат субъективной оценки». Зло есть, прежде всего, душевная склонность человека, присущая каждому из нас, как бы некоторое, живущее в нас страстное тяготение к разнузданию зверя, тяготение, всегда стремящееся к расширению своей власти и к полноте захвата. Встречая отказы и запреты, наталкиваясь на стойкие пресечения, поддерживающие духовные и моральные грани личного и общественного бытия, оно стремится просочиться сквозь эти препоны, усыпить бдительность совести и правосознания, ослабить силу стыда и отвращения, принять приемлемое обличие, и если возможно, то расшатать и разложить эти живые грани, эти зиждущие формы личного духа, как бы опрокинуть и рассыпать волевые стены индивидуального Кремля. Духовное воспитание человека состоит в построении этих стен и, что еще важнее, в сообщении человеку потребности и умения самостоятельно строить, поддерживать и отстаивать эти стены. Чувство стыда, чувство долга, живые порывы совести и правосознания, потребность в красоте и в духовном сорадовании живущему, любовь к Богу и родине – все эти истоки живой духовности в единой и совместной работе создают в человеке те духовные необходимости и невозможности, которым сознание придает форму убеждений, а бессознательное – форму благородного характера. И вот эти духовные необходимости поступать «так-то» и невозможности поступить «иначе» – сообщают единство и определенность личному бытию; они слагают некий духовный уклад, как бы живой костяк личного духа, поддерживающий его строение, его оформленное бытие, сообщающий ему его мощь и державу. Размягчение этого духовного костяка, распадение этого духовного уклада означало бы духовный конец личности, превращение ее в жертву дурных страстей и внешних воздействий, возвращение ее в то хаотически-разрешенное состояние, где духовных необходимостей нет, а душевные возможности неисчислимы.

Понятно, что чем бесхарактернее и беспринципнее человек, тем ближе он к этому состоянию и тем естественнее для него совсем не сопротивляться злу. И обратно, чем менее человек сопротивляется злу, тем более он приближается к этому состоянию, попирая сам свои «убеждения» и расшатывая сам свой «характер». Несопротивляющийся сам разламывает стены своего духовного Кремля, сам принимает тот яд, от действия которого размягчаются кости в организме⁷. И естественно, что от несопротивления злу – злая страсть расширяет свое господство до полноты: куски страсти, уже облагороженные, совлекают с себя ризы своего благородства и вливаются в общий мятеж; они уже не держат грань и предел, но сами предаются бывшему врагу и вскипают злом. Злая одержимость становится цельной и влечет душу на своих путях, по своим законам. Одержимый злой страстью несопротивляющийся буйствует потому, что сам отверг все удерживающее, направляющее и оформляющее: вся сопротивлявшаяся сила стала силой самого буреносящего зла, и дыхание гибели питается ожесточением самого погибающего. Вот почему конец его неистовства есть конец его душевно-телесного бытия: безумие или смерть.

Такое разложение духовности в душе может наступить у слабого человека в зрелом возрасте, но оно может вести свое начало от детства и притом или так, что первоначальное зерно духовности, потенциально имеющееся у каждого человека, совсем не было вызвано к живой самодеятельности или же оно оказалось, в результате внутренней слабости и внешних соблазнов, творчески нежизнеспособным и бесплодным. Во всех случаях слагается картина внутреннего недуга, имеющая чрезвычайное психопатологическое значение и интерес. Человек, духовно дефективный с детства, может выработать в себе даже особый душевный уклад, который при поверхностном наблюдении может быть принят за «характер», и особые воззрения, которые по ошибке принимаются за «убеждения». На самом же деле он, беспринципный и бесхарактерный, остается всегда рабом своих дурных страстей, пленником выработавшихся душевных механизмов, одержащих его и всесильных в его жизни, лишенных духовного измерения и слагающих кривую его отвратительного поведения. Он не сопротивляется им, но изворотливо наслаждается их игрой, заставляя наивных людей принимать его злую одержимость за «волю», его инстинктивную хитрость за «ум», порывы его злых страстей за «чувства». Влачась в противодуховных страстях, он выговаривает свою природу в соответствующей противодуховной «идеологии», в которой радикальное и всестороннее безбожие сливается воедино с немучительной для него самого душевной болезнью и законченным нравственным идиотизмом. Естественно, что духовно здоровые люди вызывают у такого человека лишь раздражение и злобу и разжигают в нем больное властолюбие, в проявлениях которого вспышки мании величия неизбежно чередуются с вспышками мании преследования.

После духовных бед, разразившихся над миром в первую четверть двадцатого века, нетрудно представить себе, что может создать кадр таких, одержимых злобой, агрессивно изуверствующих людей.

В противоположность этому всякая зрелая религия не только открывает природу «блага», но и научает борьбе со злом. Вся дохристианская восточная аскетика имеет два уклона: отрицательный – поборающий и положительный – возводящий. Это есть то самое «не во плоти воинствование» («стратейя»), о котором разъясняет Коринфянам апостол Павел⁸. Однако нигде, кажется, это внутреннее сопротивление злу не разработано с такой глубиной и мудростью, как у аскетических учителей восточного православия. Объективируя начало зла в образ невещественных демонов⁹, Антоний Великий, Макарий Великий, Марк Подвижник, Ефрем Сирианин, Иоанн Лествичник и другие учат неутомимой внутренней «брани» с «непримечаемыми» и «ненасилующими» «приражениями злых помыслов», а Иоанн Кассиан прямо указывает на то, что «никто не может быть прельщен диаволом, кроме того, кто «сам восхощет дать ему своей воли согласие»¹⁰. Духовный опыт человечества свидетельствует о том, что несопротивляющийся злу не сопротивляется ему именно постольку, поскольку он сам уже зол, поскольку он внутренне принял его и стал им. И потому предложение, всплывающее иногда в периоды острого искушения, – «предаться злу, чтобы изжить его и обновиться им» – исходит всегда от тех слоев души или, соответственно, от тех людей, которые уже сдались и жаждут дальнейшего падения: это прикровенный голос самого зла.

Нет сомнения, что граф Л. Н. Толстой и примыкающие к нему моралисты совсем не призывают к такому полному несопротивлению, которое было бы равносильно добровольному нравственному саморазвращению. И неправ был бы тот, кто попытался бы понять их в этом смысле. Напротив, их идея состоит именно в том, что борьба со злом необходима, но что ее целиком следует перенести во внутренний мир человека, и притом именно того человека, который сам в себе эту борьбу ведет; такой борец со злом может найти в их писаниях даже целый ряд полезных советов. «Непротивление», о котором они пишут и говорят, не означает внутреннюю сдачу и присоединение ко злу; наоборот, оно есть особый вид сопротивления, т. е. неприятия, осуждения, отвержения и противодействия. Их «непротивление» означает противление и борьбу, однако лишь некоторыми, излюбленными средствами. Они приемлют цель: преодоление зла¹¹, но делают своеобразный выбора путях и средствах. Их учение есть учение не столько о зле, сколько о том, как именно не следует его преодолевать.

Само собой разумеется, что только такая борющаяся природа их «непротивления» дает основание философически обсуждать их утверждения. Однако такое обсуждение не может принять ни выдвинутую ими постановку вопроса, ни тем более даваемый ими ответ.