ROZDZIAŁ III.
Zwoływanie, zbierania się i rozpuszczanie
pospolitego ruszenia.
1. Komu służyło prawo zwoływania pospolitego ruszenia?
Osobno należy rozpatrzeć kwestję prawa zwoływania po-spolitego ruszenia z całego państwa, generalnego, a osobno czę-ściowego z województwa, względnie ziemi.
Prawo zwoływania pospolitego ruszenia z całego pań-stwa służy zasadniczo królowi, o ile posiada na zwołanie ze-zwolenie sejmu8 (ewentualnie sejmików z całego państwa). Ze-zwolenie na zwołanie pospolitego ruszenia, udzielone królowi na sejmie, ma moc tylko do sejmu następnego 4.
Zasada, że król nie może zwołać pospolitego ruszenia bez zgody szlachty, która w głównej mierze na pospolite ruszenie się składa, jest jednym z zasadniczych przywilejów szlachty, któ¬rego ona pilnie strzeże. Kiedy w r. 1651 król wydał uniwersały na pospolite ruszenie za zgodą tylko senatu, szlachta zebrana na sejmiku wiszeńskim każe wybranym posłom na sejmie „pro¬sić i ostrzec, aby na potem za uniwersałami sine consensu pu- blico nobilitas porywana nie była" ®.
Zaznaczyć tu należy, że w instrukcjach sejmikowych nie tylko zezwala szlachta na pospolite ruszenie, proponowane przez króla, ale często nawet od samego sejmiku wychodzi myśl zwo- 1
1 XXI. 268 str. 513. ł XXII. 136.
8 XXI. 25/3. * XX. 204/46, XXI. 203/3. 8 XXI. 55/3.
44
K. Hahn
[412]
łania pospolitego ruszenia1. N. p. w r. 1702 poleca szlachta posłom przedewszystkiem nastawać, by król wydał trzecie wici na pospolite ruszenie, a nie szukał zagranicznych posiłków1 2 * * *.
W razie bezkrólewia przysługuje prawo zwoływania pospo-litego ruszenia generalnego prymasowi®.
W wyjątkowych wypadkach, nawet za życia króla, spoty-kamy się z wydawaniem uniwersałów na pospolite ruszenie przez marszałka w. koronnego lub hetmanów *, a nawet prymasa, jak to miało miejsce w r. 1657G.
Prawo zwoływania pospolitego ruszenia częściowego może mieć również król, o ile szlachta mu je wyjątkowo przy¬zna 6, gdyż, jak już wyżej była mowa, szlachta województwa ruskiego domaga się zwyczajnie, by pospolite ruszenie było ge¬neralne.
Ponieważ jednak pospolite ruszenie częściowe przychodzi do skutku zwyczajnie w razie nagłego niebezpieczeństwa, a po-rozumienie się z królem wymaga dłuższego czasu, więc w tym wypadku, ponadto w razie nieobecności króla 7 lub bezkrólewia, władzę zwoływania na takie pospolite ruszenie mają dygnitarze lub urzędnicy w województwie i ziemiach.
Rozróżnić należy pospolite ruszenie z ziemi i z województwa.
Prawo zwoływania ziemian na pospolite ruszenie w ziemi przysługuje zasadniczo kasztelanowi tej ziemi jako najwyższemu urzędnikowi i senatorowi, przyczem zwyczajnie posiada na zwo-łanie zezwolenie sejmiku ®.
Uchwały sejmików ruskich z czasu, o którym mowa, przy-znają niejednokrotnie to prawo kasztelanom 9. W razie niemo-żności zwołania pospolitego ruszenia przez kasztelana (n. p. z po-
1 XX. 175/7, 211/7, XXI. 25/3; Kostołowski Wojciech, Z dziejów wojskowości w Polsce (1572—1648), Kurjer lwowski r. 1914 nr. 492.
2 XXII. 128/4. 8 XXI. 260, XXII. 99/3, XXIII. 8/4. Konfederacje war¬
szawskie (n. p. z r. 1632. V. L. III. 733) przepisują, że pospolite ru¬szenie w czasie bezkrólewia może zwoływać prymas w porozumieniu z deputatami z konwokacji.
* XXI. 103/1, 122/1, 128/1, 131/1, 241/1, XXII. 29/1.
* XXI. 122/1, 125/1.
6 XXI. 78/2, 91/1, 129/2, 130/1. 7 XX. 185/5. 8 XXI. 12/2.
9 XXI. 12/2, 15/1, 19/1, 32/2, 86/6, 172/29, 219/3.
[413]
Pospolite ruszenie
45
wodu choroby, nieobecności i t. d.) prawo zwołania przechodzi na urzędników po nim najwyższych *, podkomorzych, starostów sądowych i t. d. *.
W razie szczególnie nagłego niebezpieczeństwa kasztelan, ewentualnie wspomniani urzędnicy, może zwołać pospolite ru-szenie nawet bez specjalnego zezwolenia sejmiku*.
Prawo zwoływania całego województwa służy wo-jewodzie, przyczem zasadniczo posiada zezwolenie szlachty ca-łego województwa, względnie tych ziem, które mają wziąć udział w pospolitem ruszeniu*. Jednak i wojewoda, analogicznie jak kasztelan, w razie wyjątkowo nagłego niebezpieczeństwa, może zwołać pospolite ruszenie województwa nawet bez uprzedniej zgody sejmiku 6. W razie niemożności zwołania pospolitego ru-szenia z województwa z jakiegokolwiek powodu przez wojewodę, prawo to przechodzi na kasztelana lwowskiego, wogóle naj-wyższego senatora6.
Niekiedy zostają przydani deputaci do boku wojewody względnie jego zastępcy, za których radą dopiero ma on wyda¬wać uniwersały na pospolite ruszenie7. Czasem ma on zasięgnąć rady najwyższych urzędników ®. Może to mieć miejsce i w od-niesieniu do kasztelanów lub najwyższych po nich urzędników, o ile chodzi o zwoływanie przez nich ziem ®. Niekiedy, jak po-stanawia laudum z r. 1702, wojewoda w razie niebezpieczeństwa nie ma zwoływać wprost pospolitego ruszenia, ale, porozumiawszy się z innymi urzędnikami, winien zwołać szlachtę na zalimitowany sejmik do Wiszni10.
Prawo zwołania województwa może też przysługiwać wy-branemu już wodzowi, także marszałkowi konfederacji, uważa-jącej się za pospolite ruszenie11.
1 XXI. 12/2, 172/29. 1 XXI. 219/3, 225/3, XXII. 218/3.
* XX. 116. * XX. 144, 185/5, XXI. 219/3, 260/1, XXII. 142/9.
5 XX. 104, 112, 152. 6 XXI. 219/3, 225/3, XXII. 218/3.
7 XXII. 236/4-6. 8 XXI. 227/21, XXII. 225/3. 6 XXI. 201/3.
10 XXII. 126/3. W związku z tą kwestją dodać należy, że sejmik wiszeński w r. 1703 przypisuje osobliwy sposób udziału innych urzęd-ników w zwoływaniu pospolitego ruszenia przez wojewodę: wojewoda ma przesłać do grodów blankiety na uniwersały a sędziowie, gdyby za-chodziła ostateczna potrzeba obrony województwa, mają uniwersały te napisać i publikować. XXII. 142/9.
11 XXII. 259/3, XXIII. 30/1.
46
K. Hahn
[414]
Dodać jeszcze należy, że prawo zwołania pospolitego ruszenia częściowego wyjątkowo, stosownie do okoliczności, może szlachta przyznać hetmanowi, jak to miało miejsce w r. 1589 *.
Wreszcie zdarza się, że szlachta może samorzutnie uchwalić w razie nagłego niebezpieczeństwa wyruszyć pospolitem rusze-niem 2. Ma to miejsce także przy udawaniu się pospolitem ru-szeniem na elekcję, a do urzędników należy wtedy tylko obwie-szczanie o miejscu i terminie, ewentualnie wyznaczenie go zo-stawia się im do uznania.
2. Sposób zwoływania pospolitego ruszenia.
Przy rozważaniu kwestji sposobu zwoływania pospolitego ruszenia należy rozpatrzeć osobno sposób zwoływania przez króla (względnie prymasa, hetmana lub marszałka w. koronnego), a osobno przez dygnitarzy wojewódzkich czy ziemskich.
Król zwoływał pospolite ruszenie przy pomocy uniwersa-łów, zwanych wiciami3. W zasadzie powinno być wici troje i powinny być one wydawane oddzielnie. Jednakże nader często wysyła się jedne wici za dwoje4, a nawet mogą wystarczyć tylko jedne wici 6. Podobnie w wyjątkowych wypadkach zwoływania pospolitego ruszenia przez hetmana, marszałka w. koronnego, względnie prymasa, spotykamy się z wysyłaniem tylko jednego uniwersału 6.
Jeżeli następuje wysłanie trojga wici, to pierwszych dwoje ma służyć do wezwania do gotowości na pospolite ruszenie1 11. Wici oblatowano w grodach 8.
Gdy ustała przyczyna, dla której miano zwołać pospolite ruszenie, wysyła się niekiedy wici odwołujące 9.
Publikacja wici, względnie uuiwersału, odbywała się w na-stępujący sposób. Wici przesyłano do głównego grodu, gdzie je obwieszczał woźny10, następnie ogłaszano je po innych grodach, miastach, miasteczkach, parafjach i „miejscach publicznych*1 “, a również w odpisach rozsyłano obywatelom 12.
1 XX. 52/5. 2 XX. 51/11, XXII. 235/3.
3 XXIII. 21/1. 4 XXI. 226/2, XXIII. 21/1. 8 XXI. 25/3.
6 XXI. 108/1. 1 XXIII. 21/1, 22/1.* * XXIII. 22/1 8 XXI. 234/2.
10 XXI. 95/1, XXII. 259/3, Pawiński, 1. c., str. 270.
11 XXI. 299/1, 303/3, XXII. 114/2, 132/3, 134/4, 251/3, 252/3, XXIII. 22/1.
12 XX. 137, XXII. 252/3.
[415]
Pospolite ruszenie
47
W ostatnich wiciach (w uniwersale) naznaczony zostaje termin i miejsce zebrania się na pospolite ruszenie wszystkich województw i ziem, względnie termin stawienia się do obozu1. Po podaniu ostatnich wici należało zwyczajnie po upływie kilku tygodni stawić się na oznaczone miejsca. N. p. w r. 1667 król wysłał trzecie wici z Warszawy 17 października ze złożeniem sejmiku (ziemi przemyskiej) na 31 października. Sejmik uchwalił zebranie ziemi na 21 listopada, by stawić się w oznaczonym czasie pod Lublin *. Konstytucja z r. 1544 przepisuje, że należy się stawić do obozu w 4 tygodnie po ostatnich wiciach *. W roku 1649 ziemianie przemyscy, z powodu naznaczenia tylko sześciu dni do stawienia się do obozu od podania ostatnich wici, za-znaczają, że jest to „nad zwyczaj i prawo", ale nie uchybiając dawnym zwyczajom, prawom i wolnościom na przyszłość, są posłuszni, „upatrując ad praesens tak gwałtowną Rzeczypospo¬litej potrzebę i tak ciężkie braci naszych w obozie zostających oblężenie, którzy non nisi celeritate ratowani być mogą" \
W ostatnich wiciach normalnie naznaczony zostaje również termin zebrania się sejmików, które mają poprzedzić pospolite ruszenie. Król naznacza albo osobne sejmiki dla każdej ziemi województwa ruskiego 6, rzadziej wspólny dla dwóch6 lub jeden we Wiszni dla ziem lwowskiej, przemyskiej i sanockiej7. Zdarza się jednak, że we wiciach a zwłaszcza w uniwersałach na po-spolite ruszenie hetmana, marszałka w. koronnego czy prymasa termin zebrania się sejmików nie zostanie naznaczony i wtedy odpowiedni urzędnik ziemski składa szlachcie sejmik względnie popis ®.
Na sejmikach poprzedzających pospolite ruszenie (prócz zwykle obioru rotmistrzów, wodzów, zapewnienia bezpieczeństwa ziem i t. d.) oznacza szlachta najczęściej termin i miejsce zebrania się pospolitego ruszenia w ziemi (w województwie).
0 uchwale, zapadłej na sejmiku w przedmiocie czasu i miejsca zebrania się ziemi na pospolite ruszenie, obwieszcza uniwersałem kasztelan ewentualnie najwyższy po nim urzędnik, n. p. podko¬morzy lub obrany wódz, wogóle pułkownik®.
1 XXII. 126/2, 130/1. 2 XXI. 233. * VL. I. 584. * XXI. 32/1.
8 XXI. 40/1, 41/1, 43/1, 233/1, XXII. 12/2. 6 XXI. 1I5/I, 117/1.
7 XXI. 159/1, 299/3, XXII. 10/1.
8 XXI. 108/1, 131/1, 300/1, XXII. 13/1-4, 29/2, XXIII. 19/4.
® XX. 137, XXI. 32/2, 96/1, 108/1, 117/2, 129/2, 130/1, 159/4, 279/2.
48
K. Hahn
[416]
0 ile przed pospolitem ruszeniem zebrał się sejmik wiszeński lub też, o ile ma się zebrać odrazu całe województwo, w takim razie zwykle obwieszcza o miejscu i terminie wojewoda ruski, względnie jego zastępca kasztelan lwowski, wogóle pułkownik generalnyi * * * *.
Obwieszczenie to jest potrzebne dla uwiadomienia tych, którzy nie byli na sejmiku. Niekiedy, gdy pospolite ruszenie zbiera się opieszale, potrzebny jest jeszcze powtórny uniwersał \ Publikacja wspomnianych uniwersałów odbywała się tak samo, jak publikacja wici.
Niekiedy ustalenie terminu zebrania się i obwieszczenie
0 nim zostaje stosownie do okoliczności zostawione uznaniu wspomnianych urzędnikóws.
W oznaczonym czasie i na oznaczone miejsce przedewszy- stkiem ma się stawić kasztelan (jego zastępca lub obrany wódz)
1 tutaj ma oczekiwać, w myśl przepisów praw, cztery dni*, aż się ziemianie zbiorą. Jeżeli jednak czas nagli, może nastąpić bez-zwłoczne wyruszenie ®.
Przed wyjściem z ziemi następuje popis generalny pospo-litego ruszenia6. Po popisie uaaje się pospolite ruszenie ziemi albo na miejsce zebrania całego województwa, wskazane nie¬kiedy osobnym uniwersałem wojewody lub jego zastępcy7, albo wprost na miejsce w ostatnich wiciach naznaczone8. O ile zbiera się całe województwo, następuje jeszcze powtórny popis9. Je¬żeli odrazu zbiera się całe województwo (bez zebrań w ziemiach), jak to miewa miejsce w XVIII w., to odbywa się tylko jeden wspólny popis 10.
Popisy pospolitego ruszenia odbywają się nie tylko przed wyruszeniem na wyprawę wojenną, ale również, o ile szlachta udaje się na elekcję pospolitem ruszeniem, a nie zbiera się wprost pod Warszawą, poprzedzają wyruszenie popisy u.
1 XXI. 78/2, 306/1. * XXI. 3l)3/l, XXII. 132, 133.
3 XXI. 41, 117/2, 219/3, 285/2.
4 XX. 137. Konstytucja z r. 1621 przepisuje, że czwartego dnia
należy już wyruszyć. V. L. III. 412.
6 XXI. 40/1, 90/1. 6 XXI. 19/1, 32/2, 40/1, 43/1, 232/2, 303/2, XXII.
150/4. 7 XXI. 227/21, 260/1, 303/2, 8 XXI. 32/2, 40/1.
9 XXI. 301/1, V. L. III. 411. 10 XXII. 131/1, 143/3, 251, XXIII. 19/4.
M XXII. 99/4.
[417]
Pospolite ruszenie
49
Odmiennie pod pewnymi względami przedstawia się sposób zwoływania pospolitego ruszenia przez dygnitarzy lub urzędników ziemskich czy wojewódzkich względnie przez wybranego wodza.
W tym wypadku wyjątkowo tylko wysyła się trzykrotne uniwersały na pospolite ruszenie1. Natomiast, ponieważ wspo-mniane osoby zwołują pospolite ruszenie częściowe, a takie po-spolite ruszenie, jak już była mowa, następuje zazwyczaj w na-głych wypadkach, wystarcza jeden uniwersał 1 2. Publikacja i tego rodzaju uniwersału odbywała się tak samo, jak publikacja wici. W wypadkach takich zwykle nie dochodzi już do skutku osobny sejmik, poprzedzający pospolite ruszenie oraz w związku z tern specjalne obwieszczanie o jego postanowieniach. Stawić się na-leży na oznaczone miejsce zwykle w czasie krótszym, niż przy pospolitem ruszeniu generalnem, albo zaraz lub n. p. w tydzień lub dwa tygodnie od publikacji uniwersału3; na oznaczonych miejscach następuje też popis 4 *.
W razie samorzutnego uchwalenia wyruszenia pospolitem ruszeniem n. p. na elekcję, funkcje obwieszczania uniwersałami
0 terminie i miejscu, względnie naznaczanie ich mają poruczone również kasztelan, wojewoda lub wyżsi urzędnicy, ewentualnie wybrani wodzowie pospolitego ruszenia 8.
3. O miejscach zebrań pospolitego ruszenia.
Pospolite ruszenie ziemi lwowskiej (z powiatem żydaczow- skim) zbiera się najczęściej pod Lwowem pod św. Jurem 6. Rza-dziej zbiera się pospolite ruszenie ziemi lwowskiej pod Szczer- cem7 lub pod Glinianami8.
Ziemia przemyska gromadzi się na pospolite ruszenie naj-częściej pod Przemyślem *, na Błoniu lub nad rzeką Wiarem
1 albo tu odbywa popis, albo pod Medyką10, gdzie niekiedy również zbiera się na pospolite ruszenie11.
1 XX. 185/5. »
2 XX. 104, 112, XXI. 12/2, 86/4, 115/2, 225/3, XXIII. 35/13.
s XXI. 12/2, 28/2. * XXI. 81/1. * XXI. 261/3, 262/4, 265/4, 266/1.
6 XX. 137, XXI. 43/1, 127/1, 285/2, 299/3, XXII. 110/3, 150/4.
7 XXI. 91/2, 224/21. 8 XXI. 129/2, XXII. 10/2.
9 XXI. 40/1, 91/2, 96/1, 132/1, 299/3, XXII. 10/2.
10 XXI. 285/2, XXII. 150/4. 11 XXI. 32/2, 227/21, XXII. 110/3.
Pimiętaik Uitsiycno-prmj Tl. 4
50
K. Halin [418]
Ziemia sanocka zbiera się stale pod Sanokiem \ na miejscu Tukorz.
Pospolite ruszenie wszystkich trzech ziem zbiera się naj-częściej między Wiśnią a Gródkiem1 lub niedaleko8, n. p. pod Wiśnią nad Rakiem4 albo też, stosownie do okoliczności, pod Lwowem B lub Glinianami6. W XVIII w. najczęściej zbiera się pod Medyką 7. W r. 1702 całe województwo miało odrazu (bez zebrań w ziemiach) skupić się pod Księżpolem, milę za Tarno-grodem, nad rzeką Tanwią8.
Miejsca zebrań pospolitego ruszenia z całego państwa są oczywiście zmienne. Zaznaczyć należy, że szlachta województwa ruskiego naogół niechętnie wychodzi poza granice swego woje-wództwa ®, a nawet w jednej z instrukcyj z XVII w. jest zastrze-żenie, by województwo ruskie „od ściany swej oderwane nie było"10.
4. O sposobie ciągnienia na pospolite ruszenie.
Przy udawaniu się na miejsca, mające służyć na zebranie się pospolitego ruszenia, ciągnieniu pospolitem ruszeniem i po¬wrocie z niego, należało, w myśl licznych starszych i nowszych konstytucyj, wystrzegać się wszelkich gwałtów i krzywd wobec ludności. Przypominają to uchwały sejmików ruskich z czasu, o którym mowa11, przypominają też uniwersały urzędników, zwołujące na pospolite ruszenie12.
Bardzo szczegółowo zajmuje się sposobem ciągnienia na pospolite ruszenie konstytucja z roku 1621, tylekrotnie przez uchwały sejmikowe powoływana13:
„W ciągnieniu rząd wszelaki y posłuszeństwo ma bydź zachowane, a stanowiska y leże nigdzie nie maią bydź w ża¬dnych dworach, miastach y wsiach, tylko w polach: w czym wszytkie prawa obostrzamy y utwierdzamy: y aby się nie ważył
1 XXI. 16/1, 41,1, 81/1, 91/2, 134/1, 227/21, 285/2, 299/3, XXII. 10/2
110/3, 150/4. *
2 XXI. 78/2, 227/21, 301. 8 XXII, 235/3. 4 XX. 152.
6 XX. 185/5. 6 XX. 111, 188. 7 XXII. 130/1, 251.
8 XXII. 143/3. 8 XXI. 55/4. 10 XX. 154/4.
11 XX. 187/9, XXI. 306/11, XXII. 10/5, 135/4.
12 XX. 137, por. Kostołowski, 1. c.
18 XX. 204/46, XXI. 266/1.
{419]
Pospolite ruszenie
51
nikt żywności y stacyi wyciągać, onera, szkód y krzywd czynić, gwałtem co brać, gdyż każdy kupować, y za pieniądze dostawać będzie powinien, sub poena duplici quatuordecem marcarum, per medium parti et iudicio succumbenda et refusione damni duplicis pretij". Podwody, w myśl tej konstytucji, wolno tylko nająć lub uprosić. Ktoby brał gwałtem, „tedy poenam duplicem quatuordecem marcarum o każdą podwodę zosobna podpadnie: y nadto konia abo wołu iesliby zepsował, umorzył y okaliczył, ma zapłacić y nagrodzić, iako pars accusans komprobuie" *.
Wszelką żywność, jak wspomniano, dla ludzi jak i koni należy zawsze kupować za pieniądze2. Nie płaci się tylko za drzewo i trawę3. Na niektóre środki żywności ustanawia się niekiedy specjalne taksy4. Konstytucja z r. 1621 zawiera nawet szczegółową taryfę na pewne środki żywności: np. za barana należy płacić złotego, za gęś trzy grosze i t. d. Za zboże, z wyjątkiem pszenicy, należy płacić o trzecią część mniej, niż wynosi cena w danem województwie6.
Taż konstytucja z r. 1621 poleca jeszcze w sprawie cią-gnienia na pospolite ruszenie, by pułki albo powiaty nie szły jednemi drogami, ale różnemi®, co miało na celu uniknięcie zbyt wielkiego obciążenia ludności.
O ile czyjeś dobra zostały szczególnie zniszczone przez obozujące pospolite ruszenie jako całość (a nie przez poszcze-gólne jednostki), może sejmik ziem, które wyrządziły szkodę, uchwalić odszkodowanie 7.
Dodać jeszcze w związku z tą kwestją należy, że kilka uchwał wspomina, iż pospolite ruszenie winno również prze-strzegać artykułów wojskowych 8.
Wreszcie zaznaczyć wypada, że przy udawaniu się na elekcję pospolitem ruszeniem szlachta wyrusza zwykle z ziemi nie pod chorągwiami, ale osobno, a zbieranie się następuje dopiero niedaleko Warszawy 9. 1
1 V. L. III. 413. 2 XX. 137.
* XXII. 10/5. 4 XXI. 306/11.
8 V. L. III. 415. 6 V. L. III. 421.
7 XXI. 285/2, XXII. 151/4. 8 XXI. 19/1, XXIII. 31/18.
8 XXI. 262/4, XXII. 112/1, XXIII. 7/11.
52
K. Hahn
[420]
5. O rozpuszczaniu pospolitego ruszenia.
W związku z kwestją rozpuszczania pospolitego ruszenia pozostaje kwestja, przez jaki czas pospolite ruszenie miało być zebrane.
W myśl prawa szlachta nie była obowiązana do służby dłuższej, niż przez 2 tygodnieł. To zdaje się mieć na myśli instrukcja sejmiku wiszeńskiego z r. 1621, która, mówiąc o po- spolitem ruszeniu, domaga się „dwuniedzielnego stanowiska i leżej*J.
Jednakże wcale często szlachta uchwala wyraźnie nie roz-jeżdżać się, aż jej nie zwolni wódz*, lub, jak długo będzie istniała potrzeba4.
W r. 1734 szlachta województwa ruskiego była na pospo- litem ruszeniu nawet przez ponad 8 tygodni 8.
W każdym razie władza rozpuszczania zebranego pospoli-tego ruszenia generalnego należy do króla ®, a gdy króla niema w obozie, do wodza. Konstytucja z r. 1621, która co do czasu trwania pospolitego ruszenia nie zawiera żadnych postanowień, przepisuje, że, po ukończeniu ekspedycji, przed opuszczeniem obozu należy opowiedzieć się wojewodzie, albo kasztelanowi względnie wodzowi powiatu, lub wreszcie urzędnikom, którzy należą do sądu. Ci urzędnicy mają wydać każdemu odpowiedni list7.
Przy pospolitem ruszeniu częściowem władza rozpuszczania należy do wodza pospolitego ruszenia, a więc przy pospolitem ruszeniu ziemi zwykle do kasztelana8.
Wódz pospolitego ruszenia ma też prawo w wyjątkowych wypadkach uwalniać na krótki czas poszczególnych zie-mian od pospolitego ruszenia. Prawo to mają też przy pospo-litem ruszeniu generalnem wodzowie województwa względnie ziemi °. Instrukcja sejmiku wiszeńskiego z r. 1653 domaga się z powodu nadużyć, jakie popełniano w tym kierunku, żeby nikt nie mógł być zwolnionym przez wodzów „sine consensu publico et legali causa10. 1
1 V. L. II. 918. 2 XX. 136/3. * XXI. 19/1, XXII. 10/3.
4 XXI. 86/4. 8 XXIII. 32/15. 6 XX. 138, XXII. 10/3.
7 V. L. III. 417. 8 XXI. 19/1. 6 XXII. 14/5, XXIII. 32/15.
10 XXI. 61/7.
(421]
Pospolite ruszenie
53
Ktoby przed rozpuszczeniem pospolitego ruszenia względ-nie bez specjalnego zezwolenia na opuszczenie na krótki czas obozu, z obozu wyjechał, ma podlegać sądowi1.
Dodać jeszcze należy, że pospolite ruszenie, nie będące pod dowództwem króla, może samo uchwalić, w razie ustania potrzeby zebrania, rozjechanie się do domów1 lub zalimitowanie pospolitego ruszenia, jak to miało miejsce w r. 1734*.
ROZDZIAŁ IV.
O celach zwoływania pospolitego ruszenia.
Głównym celem, dla którego zwoływano pospolite rusze¬nie, zarówno generalne, jak i częściowe, była potrzeba wojenna. Przedewszystkiem pospolite ruszenie służy dla zwalczania wroga zewnętrznego, może jednak być użyte także przeciw nieprzyja-cielowi wewnętrznemu*, n. p. przeciw zbuntowanym chłopom, jak przewiduje laudum sejmiku wiszeriskiego z r. 164Ł 6.
Za wewnętrznych nieprzyjaciół uważa się też zdrajców oj-czyzny. Instrukcja sejmiku wiszeńskiego z r. 1666 domaga się z powołaniem na konstytucję z r. 1576®, aby przeciwko każdemu zdrajcy i dopuszczającemu się zbrodni obrazy majestatu, po osą-dzeniu przez trybunał o specjalnym składzie, o ileby skazany był „adeo fortis", zwoływano do egzekucji pospolite ruszenie choćby z wszystkich województw, ale nie używano zaciągów cudzo-ziemskich 7.
W każdym razie uchwały i instrukcje sejmikowe, zezwala-jące na pospolite ruszenie, podkreślają często, że ma być ono użyte w celu obrony (a nie dla wojen zaczepnych)8 i w tym też tylko celu pospolite ruszenie się zbiera 9.
Potrzeba wojenna nie jest jednak jedynym celem, dla któ-rego zbierało się pospolite ruszenie. Nader często bowiem w czasie bezkrólewia uchwala szlachta jechać na elekcję pospolitem ru¬szeniem. O ile uchwalono jechać na elekcję pospolitem rusze-
1 XXII. 14/5. * XXII. 137. 8 XXIII. 35/13.
4 XXI. 225,2. 6 XXI. 12/2. 6 V L. II. 909.
7 XXI. 224,7. 8 XX. 95/6, 175 7, 223/3, por. Kostołowski, 1. c.
9 XXII. 145/2.
t
54
K. Hahn
[4221
niem, to udanie się na elekcję jest nie tylko prawem szlachty, ale i jej obowiązkiem, w razie niespełnienia którego uchwały sejmikowe grożą karami. Wolni są tylko ci, którzy są normalnie zwolnieni od pospolitego ruszenia1.
Już na pierwszą wolną elekcję w r. 1572 uchwalono w wo-jewództwie ruskiem jechać pospolitem ruszeniem. W uchwale sejmiku wiszeńskiego, którą udanie się na elekcję pospolitem ruszeniem postanowiono, grozi szlachta, że, ktoby tej uchwale nie był posłuszny, „przeciw takiemu powstaniemy ani go mieć za szlachcica równego sobie chcemy"1 2 *.
W r. 1575 udaniu się na elekcję pospolitem ruszeniem prze-szkodziły województwu ruskiemu niebezpieczeństwa, grożące od wschodu; uchwalono wtedy wysłać na elekcję tylko deputatów8.
W roku 1587 postanowiła szlachta województwa ruskiego udać się na elekcję pospolitem ruszeniem pod karą 1.000 grzy-wien 4, ale nie wzięła udziału w elekcji, przeciw czemu prote¬stuje: „Widząc gwałt w wolnościach naszych od braci naszej, niektórej województw niektórych, że nam nie tylko dwu panów (odepchnąwszy nas od wolnego wybierania pana) nad prawa nasze dali, ale jeszcze jakieś stanowienia de expeditione bellica tum poenis de iure sancitis na nas bez nas śmieli uczynić, chcąc abyśmy ich onego przedsięwzięcia popierali, tłumiąc tern krzywdę naszą, którą od nich cierpim in libera electione regis, przetoż abyśmy temu zabieżeli, obiecujemy sobie dobremi słowy stawić się wszyscy ad diem 23 Novembris na miescu w Rzeszowie i tamże jakobyśmy się z drugą bracią swą innych województw porozumieć a temu złemu zabieżeć mogli, radzić spólnie chcemy" B.
Na następną elekcję w r. 1632 poleca instrukcja sejmiku wiszeńskiego na sejm konwokacyjny udanie się na elekcję rów-nież pospolitem ruszeniem 6. Chce ona, aby na elekcję „każdy szlachcic, któryby nie był extra beneficia iuris legum paenis przykryty, stawićby się z chęci i miłości swej przeciwko wol¬ności swojej słusznie miał" 7.
W r. 1648, z powodu buntu kozackiego nie udała się szlachta województwa ruskiego pospolitem ruszeniem na elekcję; ogło-
1 XX. 5/2, 40/5, XXI. 261/2, 262/2, 266/1, XXII. 113/2.
2 XX. 5,2. s XX. 23/3.
* XX. 40/5. 6 XX. 44/1. 6 XX. 175/8. 7 XX. 175/3.
[423]
Pospolite ruszenie
55
szone było bowiem w tym czasie w województwie ruskiem po-spolite ruszenie, od którego jednak wolni byli osobiście ci, któ- rzyby się z własnej woli na elekcję udalił.
W r. 1669 znów wyrusza szlachta województwa ruskiego na elekcję pospolitem ruszeniem \ Ktoby nie wziął udziału w tern pospolitem ruszeniu, ma podpadać karom „de expeditione bel- lica sancitis", przyczem skarżyć wolno każdemu3. Ziemianie sa-noccy później w uchwale w obozie pod Jabłonicą, w ślad za innemi województwami, uchwalają specjalne kary na tych, którzy uchylają się od tego pospolitego ruszenia. Postanawia ta uchwała, „aby każdy legitime convictus niedziel dwanaście w wieży sine intermissione wysiedział i grzywien pięć set circa egressum de turri źadnemi się manifestacjami nie zasłaniając, realiter wyliczył. O które paeny ad instantiam instigatoris vel etiam cuiusvis in- stigantis sprawić się w sądach kapturowych, in defectu zaś sądów kapturowych praevia paena contumaciae na kwerelach sine ap- pellatione powinni". Grzywny w połowie mają stawać się wła-snością skarżącego, a w połowie mają być użyte na obronę ziemi4.
Podobnie jak i w poprzednich razach podczas elekcji, na pospolite ruszenie, które jest do pewnego stopnia „sui generis", należy stawać nie tylko ex possessionibus, ale też ex vocatione et titulo nobilitatis ®. W tern pospolitem ruszeniu mają wziąć udział nawet miasta6, które żadnego wpływu n? wynik elekcji nie miały.
Na elekcję w r. 1697 uchwalono również jechać pospolitem ruszeniem. Zwołać na to pospolite ruszenie mają senatorowie, a gdyby oni z jakiegoś powodu obowiązkowi temu zadość nie uczynili, uniwersały mają wydać pułkownicy7. Stawać na to po-spolite ruszenie należy pod rygorem kar, przewidzianych w razie niestawienia się na wojnę *, co uchwały sejmików, poprzedzają-cych to pospolite ruszenie, wielokrotnie przypominają. Z powodu ważnej przeszkody wolno jedynie przybyć o tydzień później pod Warszawę. Szlachta zaś idąca pieszo ma prawo przybyć nawet dwa tygodnie później 9. 1
1 XXI. 12/2.
a XXI. 260/1, 261/2, 262/2, 265, 266 1 nast. * XXI. 260/6, 261/2.
4 XXI. 267/1. 6 XXI. 264/2. 6 XXI. 264/3. 7 XXII. 99 7.
8 XXII. 99/7, 107/1, 110/2, 3, 113/2, 114/1. 9 XXII. 113/2.
56
K. Hahn
[424]
Na elekcję tę, jak nakazuje uniwersał pułkownika ziemi sa-nockiej, mają wysłać poczty także kobiety oraz duchowni ze swoich dóbr prywatnych 2.
Chodzi bowiem o to, by jak największe siły zbrojne były podczas elekcji, mając uniemożliwić wszelki zamach na jej swo-bodny przebieg, gdyż szlachta pragnie za wszelką cenę zachować ową „pupillam libertatis"2.
W roku 1733 konfederacja województwa ruskiego postano-wiła, że na elekcję ma się udać „każdy gaudens praerogativa nobilitari, także szlachta minorum possessionum bracia nasi etiam pieszo z porządnym rynsztunkiem*1 s. Później uchwalił sejmik wiszeński, że drobna szlachta może przybyć albo viritim, albo dziesięciu ma wyprawić jednego 4.
Na ostatnią elekcję w r. 1764 nie uchwalono udać się pos- politem ruszeniem 6.
Oprócz elekcji także jeszcze w kilku innych wypadkach może przyjść do pospolitego ruszenia.
W r. 1574 konfederacja województwa ruskiego postanawia, że ponieważ spraw wiele osądzonych mocą konfederacji (tj. przez J
sądy kapturowe) nie zostało wykonanych, strona, która otrzy¬mała dekret od sędziego, ma go przedstawić właściwemu sta¬roście, a starosta ma upomnieć skazanego, aby do dwóch tygodni zadość uczynił wyrokowi. Ktoby wezwaniu starosty nie był posłuszny, ma być przez dekret starosty „bannitus et pro- scriptus de regno“, majętność jego ma być skonfiskowana w połowie na rzecz Rzeczpospolitej a w połowie na rzecz strony; na egzekucję, gdyby skazany był „adeo fortis", ma starosta z deputatami szlacheckimi zwołać pospolite ruszenie z bliższych powiatów, a nawet w potrzebie z całego województwa. Na takie pospolite ruszenie mają się stawić wojewoda, kasztelanowie i wszystka szlachta, duchowni mają wysłać zastępców, mają nawet uczestniczyć miasta. Ktoby się na to pospolite ruszenie nie stawił, ma być bannitus a dobra jego mają zostać skonfi¬skowane. Gdyby ktoś się tern zasłaniał, że go obwieszczenie starościńskie nie doszło, sąd ma zbadać, począwszy od szlach¬cica, któremu naprzód list posłano, w jaki sposób list poda- 1
1 XXII. 114/1. 2 XXII, 110 2. # XXIII. 7/10.
4 XXIII. 17/12. 8 XXIII. 175/5.
[425]
Pospolite ruszenie
57
wano i gdzie list się zatrzymał, a gdyby się czyja niedbatość okazała, ten ma podlegać wspomnianym karomł.
Pospolite ruszenie częściowe może nastąpić także, jak to przewiduje laudum sejmiku wiszeńskiego z r. 1660, przeciwko wojskom zacięźnym, któreby się rozkładały po dobrach w celu ściągnięcia dla skarbu nieuchwalonych przez szlachtę podatków*.
Jedna uchwała sejmikowa wspomina także o możliwości zwołania pospolitego ruszenia przez starostów sądowych lub podkomorzych, przeciwko werbownikom, odbywającym niepra-wnie werbunek8.
Oprócz wspomnianych celów, dla których mogło się zbierać pospolite ruszenie, spotykamy się w czasie, o którym mowa, z jeszcze jednym, charakterystycznym dla stosunków, a niezwy-czajnym celem. Mianowicie w instrukcji sejmiku wiszeńskiego z r. 1678 domagają się obywatele ziemi sanockiej, trapieni bez¬ustannie przez zbójców z Węgier, a nie mający dość funduszów na zwerbowanie znaczniejszej ilości wojska zaciężnego, zezwo¬lenia sejmu, by wolno im było wytępić zbójców pospolitem ruszeniem *.
Celami konfederacyj z r. 1715 i 1734, uważających się za pospolite ruszenia, jako znanemi z historji, nie zajmuję się.
ROZDZIAŁ V.
O wodzach i urzędnikach pospolitego ruszenia.
W razie pospolitego ruszenia, czy to generalnego, czy to częściowego, każda ziemia ma swego wodza. Dawne konstytucje z XVI w. (n. p. z r. 1510, V. L. I. 368) i także konstytucja z roku 16216, przez uchwały sejmikowe z XVII w. powoływana6, stwier-dzają, że wodzem pospolitego ruszenia w ziemi ma być kaszte¬lan. Szereg uchwał sejmikowych ruskich z różnych lat uznaje, że kasztelanowie, względnie wyżsi po nich urzędnicy, są wo¬dzami pospolitego ruszenia7 i że wodzami mają oni być już 1
1 XX. 11/2-3. 2 XXI. 159/3. 8 XXI. 184/19. 4 XXII. 42/40.
6 V. L. III. 411. 6 XXI. 165/2.
7 XXI. 19/1, 159/4, XXII. 130/1, XXIII. 17/4.
58 K. Hahn [426}
z samego postanowienia prawa *. W rzeczywistości są też oni nimi najczęściej.
0 ile kasztelan sam nie może objąć dowództwa z powodu złego zdrowia lub podeszłego wieku, ma wedle konstytucji z r. 1621 i wcześniejszych 1 2 * dać odpowiedniego zastępcę szlachcica, zwła¬szcza, jak chce konstytucja z r. 1621, z pośród urzędników ziem¬skich. Z wypadkiem wyznaczenia zastępcy przez kasztelana spo¬tykamy się w r. 1697, gdy kasztelan sanocki z powodu złego zdrowia odstąpił dowództwo chorążemu nadwornemu®.
Zwykle jednak kasztelan nie wyznacza zastępcy i w takim wypadku, jak wogóle w wypadku, gdy nie może być nawet wy-znaczony zastępca przez kasztelana z powodu wakowania urzędu 4 * lub nieobecności kasztelana 6, dowództwo przechodzi na najwyż-szego po nim urzędnika, t. j. podkomorzego, gdyby i podkomo¬rzy nie mógł objąć funkcyj wodza, na starostów sądowych, od pierwszego zaczynając, a później na kolejno najwyższych urzęd-ników6 lub dochodzi do wyboru wodza7.
Wybór innego urzędnika (często nie najwyższego po kaszte-lanie) następuje także w wypadku, gdy kasztelen nie przybędzie na sejmik lub popis, poprzedzające pospolite ruszenie, na któ¬rych omawia się porządek pospolitego ruszenia8.
Wybór wogóle następuje zawsze z pośród urzędników, je-dnakże w laudum ziemian przemyskich z r. 16579 znajduje się zastrzeżenie, że, gdyby urzędnicy, do których prowadzenie po-spolitego ruszenia według prawa należy (t. j. kasztelan, jako jego ewentualny zastępca podkomorzy i t. d.) nie przybyli na czas wyznaczony na zebranie się pospolitego ruszenia pod Przemyśl, „tedy nie derogując nic urzędom IMciów obierzemy sobie z po- środka nas10, któryby ten urząd prowadzenia do obozu między nami trzymał".
1 XXI. 41/1 (r. 1651), 144/22 (r. 1658), 169/2 (r. 1660), 288/9, (r. 1672), XXII. 99/5 (r. 1696), 107/18 (r. 1696), por. XXII. 150/4 (r. 1704), XXIII. 17/4 (r. 1733).
2 N. p. V. L. I. 392. 8 XXII. 110/32; por. w tej kwestji XXI. 28/2.
4 XXI. 41/1. 6 XXI. 300/2. 6 XXI. 28/2, 41/1, 159/4, 300/2.
7 XXI. 301/3. 8 XXI. 227/21, 240/4. 9 XXI. 132/2.
10 T. j. szlachty nie-urzędników. Taki wypadek zaszedł rzeczywi¬
ście w ziemi chełmskiej, jak świadczy laudum chełmskie z 31 paździer¬
nika 1667 r. Wstęp do t. XX dra Antoniego Prochaski, str. XVIII.
